Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites (Mersin Yapraklı Sütleğen / Eşek Sütleğeni - Alt Türü)

Bugün, özellikle Akdeniz ve Güney Avrupa'dan Batı Asya'ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada, kuru yamaçlarda, kayalık alanlarda ve yol kenarlarında yayılış gösteren Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, ana tür olan Euphorbia myrsinites'in tipik (nominal) alt türüdür ve en yaygın olanıdır. Halk arasında genellikle Mersin Yapraklı Sütleğen veya Türkiye'deki bazı yörelerde Eşek Sütleğeni olarak bilinir. Bu isimlendirme, bitkinin mersin bitkisine benzeyen, sarmal dizilişli, etli ve mavi-yeşil yapraklarına atıfta bulunur. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia myrsinites türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, Carl Linnaeus tarafından 1753 yılında tanımlanan ana türün nominal varyasyonudur. "Myrsinites" epiteti, bitkinin yapraklarının mersin (Myrtus) bitkisinin yapraklarına benzerliğinden gelir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia myrsinites
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites (Mersin Yapraklı Sütleğen / Eşek Sütleğeni - Alt Türü)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, doğal olarak Akdeniz bölgesinden (Güney Avrupa, Kuzey Afrika) Batı Asya'ya (Türkiye, Kafkasya, İran) kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, taşlık yamaçlarda, kayalık alanlarda, bozkırlarda, makiliklerde ve yol kenarlarında bulunur. Kireçli, iyi drene edilmiş ve kuru topraklarda iyi gelişir. Bahçelerde ve peyzaj düzenlemelerinde de popüler bir süs bitkisidir.

Türkiye florası için Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites doğal bir bitkidir ve ülkemizin hemen her bölgesinde, özellikle Ege, Akdeniz, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Marmara'da yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olsak da, bu alt türün şehrin daha kurak, taşlık ve güneye bakan yamaçlarında, özellikle kırsal ve ormanlık alanların kenarlarında doğal olarak bulunması oldukça yaygındır. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, sürünen gövdesi, sarmal dizilişli etli yaprakları ve parlak sarı-yeşil çiçekleriyle tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 30 cm boylarında, ancak yayılıcı bir büyüme gösteren, çok yıllık otsu veya hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan itibaren dallanır ve genellikle yere yatık veya yükselici bir şekilde büyüyerek yayılır. Bu yayılıcı özelliği, peyzajda yer örtücü olarak tercih edilmesinin nedenlerinden biridir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar sarmal (spiral) dizilişli, etli, kalın, mavi-yeşil renkte ve genellikle ters yumurtamsı (obovate) veya kürek şeklindedir. Yaprak kenarları düzdür. Gövde üzerinde birbirine çok yakın ve yoğun bir şekilde dizilmiş olmaları, bitkiye mersin bitkisine benzer bir görünüm verir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir. Bu brakteler, ilkbaharda oldukça dikkat çekicidir ve uzaktan çiçek gibi görünürler.
• Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites'in siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle yarım daire veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda veya yaprak koltuklarında yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, Akdeniz ekosistemlerinin kurak ve kayalık alanlarına mükemmel adapte olmuş, karakteristik yapısıyla hemen tanınan bir sütleğen türüdür. Sürünen büyüme alışkanlığı, erozyon kontrolünde doğal bir rol oynamasına yardımcı olurken, parlak sarı-yeşil brakteleri ilkbaharda peyzaja canlılık katar. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır ve bu, onu otlatmadan korur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, kuru yamaçlar, kayalık alanlar, bozkırlar, makilikler, yol kenarları ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli, taşlı veya kumlu topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Yayılıcı kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.
• Polinatör Çekiciliği: Bahar aylarında açan parlak brakteleriyle çeşitli böcekleri ve polinatörleri kendine çekebilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta geçmişte bazı harici kullanımları olduğu belirtilmiş olsa da, toksisitesi nedeniyle günümüzde tıbbi amaçla kullanılması kesinlikle önerilmez ve tehlikelidir.
• Süs Bitkisi: Çekici görünümü, kuraklığa dayanıklılığı ve yer örtücü özelliği nedeniyle bahçelerde ve peyzaj düzenlemelerinde popüler bir süs bitkisidir. Ancak, toksik özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalı ve çocukların veya evcil hayvanların ulaşamayacağı yerlere dikilmesi tavsiye edilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara, özellikle kurak koşullara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia myrsinites genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, alt türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia myrsinites subsp. myrsinites
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi ve alt tür değerlendirmeleri)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.