Euphorbia marschalliana subsp. armena (Ermeni Marschall Sütleğeni)

Bugün, özellikle Batı Asya'nın dağlık ve steplik bölgelerinde, özellikle Ermenistan ve Doğu Türkiye'de yayılış gösteren Euphorbia marschalliana subsp. armena hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, ana tür olan Euphorbia marschalliana'nın bir varyasyonu olup, bölgesel farklılıklar gösterir. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "armena" (Ermenistan'a ait) kelimesinden dolayı Ermeni Marschall Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia marschalliana subsp. armena, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia marschalliana türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, ilk kez Boissier tarafından 1862 yılında tanımlanmıştır. "Armena" epiteti, bitkinin doğal yayılış alanının Ermenistan ve çevresindeki bölgeleri işaret etmesinden gelir. Alt türler, ana türden genellikle coğrafi ayrılığa bağlı olarak ortaya çıkan morfolojik veya ekolojik farklılıklarla ayırt edilir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family):: Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia marschalliana
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia marschalliana subsp. armena (Ermeni Marschall Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia marschalliana subsp. armena, doğal olarak Batı Asya'nın dağlık ve steplik bölgelerinde, özellikle Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan ve Doğu Türkiye coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle bozkırlarda (steplerde), kuru otlaklarda, taşlık ve kayalık yamaçlarda ve açık ormanlık alanların kenarlarında bulunur. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerini tercih eder ve genellikle kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia marschalliana subsp. armena doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu Bölgesi'nde, yüksek dağlık alanlarda ve platolarda yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olsak da, bu alt türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu alt türün tercih ettiği karasal ve yüksek rakımlı habitatlardan oldukça farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 1500 ila 2500 metre arasında olan yüksek rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia marschalliana subsp. armena, genellikle çok yıllık, otsu bir bitkidir ve ana türüne benzer özellikler gösterir ancak bölgesel adaptasyonlara sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) veya ters yumurtamsı (obovate) şekillerde olabilir. Yaprak kenarları düzdür. Gövde üzerinde seyrek olarak dizilmişlerdir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia marschalliana subsp. armena'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia marschalliana subsp. armena, ana türünün Doğu Anadolu ve Kafkasya'nın yüksek steplerine özgü bir varyasyonudur. Bu alt tür, özellikle bulunduğu bölgenin zorlu iklim koşullarına mükemmel bir adaptasyon göstermiş olup, bu dağlık ekosistemlerin biyoçeşitliliğine önemli katkılar sunar. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia marschalliana subsp. armena, bozkırlar, kuru otlaklar, taşlık yamaçlar ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Yüksek rakımlardaki kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia marschalliana subsp. armena, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia marschalliana subsp. armena, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia marschalliana subsp. armena, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olsa da, ana türün bir alt türü olması ve bölgesel yayılışının belirli alanlarla sınırlı olması nedeniyle koruma durumu yakından izlenmelidir. IUCN Kırmızı Listesi'nde alt tür olarak spesifik bir değerlendirmesi bulunmayabilir, ancak ana tür genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı (madencilik, aşırı otlatma) veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, alt türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia marschalliana subsp. armena
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia marschalliana subsp. armena
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia marschalliana subsp. armena
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi ve alt tür değerlendirmeleri)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.