Euphorbia marschalliana (Marschall Sütleğeni)

Bugün, özellikle Doğu Avrupa ve Batı ile Orta Asya'nın steplik ve dağlık bölgelerinde, bozkırlarda ve kayalık yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia marschalliana hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "marschalliana" (Rus botanikçi Friedrich August Marschall von Bieberstein'a ithafen) kelimesinden dolayı Marschall Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia marschalliana, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Carl Anton von Meyer tarafından 1831 yılında tanımlanmıştır. "Marschalliana" epiteti, özellikle Kafkasya ve Kırım florası üzerine yaptığı önemli çalışmalarla tanınan Rus botanikçi Friedrich August Marschall von Bieberstein'ın (1768-1826) anısına verilmiştir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia marschalliana (Marschall Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia marschalliana, doğal olarak Doğu Avrupa'dan (Güney Rusya, Ukrayna) Batı Asya'ya (Türkiye, Kafkasya, İran) ve Orta Asya'ya kadar uzanan geniş bir Avrasya coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle bozkırlarda (steplerde), kuru otlaklarda, taşlık ve kayalık yamaçlarda ve açık ormanlık alanların kenarlarında bulunur. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerini tercih eder ve genellikle kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia marschalliana doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu, Karadeniz'in iç kesimleri ve Marmara Bölgesi'nin doğu kesimlerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da olsak da, bu türün şehrin daha kırsal ve steplik alanlarında, kuru otlaklarda veya yol kenarlarında doğal olarak bulunması mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia marschalliana, genellikle çok yıllık, otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle üst kısımlardan dallanır. Bitkinin genel yapısı sağlamdır ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) veya ters yumurtamsı (obovate) şekillerde olabilir. Yaprak kenarları düzdür. Gövde üzerinde seyrek olarak dizilmişlerdir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia marschalliana'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia marschalliana, Avrasya steplerine özgü, kuraklığa dayanıklı ve görsel olarak çekici bir sütleğen türüdür. Özellikle bahar sonu ve yaz başlarında açan canlı sarı-yeşil çiçekleriyle bulunduğu ekosistemin renk zenginliğine katkıda bulunur. Bu türün geniş yayılışı, onun farklı toprak ve iklim koşullarına adapte olabilme yeteneğini gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia marschalliana, bozkırlar, kuru otlaklar, taşlık yamaçlar ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kumlu, çakıllı veya kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia marschalliana, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia marschalliana, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia marschalliana, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia marschalliana
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia marschalliana
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia marschalliana
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://www.inaturalist.org/photos/284169771