Euphorbia lagascae (Lagasca Sütleğeni)

Bugün, özellikle Batı Akdeniz bölgesine (İspanya, Kuzey Afrika) özgü olup, günümüzde Türkiye'nin bazı bölgelerinde de doğal olarak bulunan, kurak ve taşlık alanları seven Euphorbia lagascae hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "lagascae" (İspanyol botanikçi Mariano Lagasca y Segura'ya ithafen) kelimesinden dolayı Lagasca Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia lagascae, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Sprengel tarafından 1827 yılında tanımlanmıştır. "Lagascae" epiteti, 18. ve 19. yüzyılların önde gelen İspanyol botanikçisi Mariano Lagasca y Segura'nın (1776-1839) anısına verilmiştir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia lagascae (Lagasca Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia lagascae, doğal olarak Batı Akdeniz bölgesine, özellikle İspanya ve Kuzey Afrika (Fas, Cezayir)'ya özgüdür. Ancak, botanik literatür ve veri tabanları, bu türün Türkiye'de de doğal olarak bulunduğunu göstermektedir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, taşlık yamaçlarda, bozkırlarda, bazen de açık ormanlık alanlarda bulunur. Kireçli ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia lagascae doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz ve Ege bölgelerinin kıyı ve iç kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olsak da, bu türün şehrin daha kurak, taşlık ve güneye bakan yamaçlarında, özellikle kırsal alanlarda doğal olarak bulunması mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia lagascae, genellikle tek yıllık, otsu bir bitki olup küçük yaprakları ve siyatuymlarıyla tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 40 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, genellikle tabandan itibaren dallanır. Bitkinin genel yapısı ince ve narindir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, küçük, genellikle ters yumurtamsı (obovate) ila eliptik şekildedir. Yaprak kenarları düz veya ince dişli olabilir. Alt yapraklar genellikle daha küçük ve erken dökülürken, üst yapraklar çiçek durumu yakınında daha belirgin olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle yeşilimsi-sarı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia lagascae'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle böbrek şeklinde veya yarım daire şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda veya yaprak koltuklarında küçük kümeler halinde veya şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia lagascae, özellikle Akdeniz iklimine özgü kurak alanlarda, bazen pek dikkat çekmeyen ancak ekolojik olarak önemli bir sütleğen türüdür. Tek yıllık döngüsü, bitkinin hızlı bir şekilde üremesini ve zorlu koşullara adapte olmasını sağlar. Türün Türkiye'deki varlığı, Akdeniz florası ile olan bağlantılarımızı gösterir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia lagascae, kurak stepler, taşlık yamaçlar, makilikler, açık ormanlık alanlar ve bozuk topraklar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli, kumlu veya çakıllı topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına iyi uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia lagascae, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia lagascae, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia lagascae, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia lagascae
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia lagascae
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia lagascae
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.