Euphorbia iberica (İber Sütleğeni)

Bugün, özellikle Batı Asya'nın dağlık ve steplik bölgelerinde, kayalık yamaçlarda ve açık ormanlık alanlarda yayılış gösteren Euphorbia iberica hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "iberica" (İber Yarımadası'na veya genel olarak İberya'ya ait anlamına gelebilir, ancak botanik literatürde bazen Kafkasya ve çevresi için de kullanılmıştır) kelimesinden dolayı İber Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır ve genellikle sağlam yapısıyla dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia iberica, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Boissier tarafından 1856 yılında tanımlanmıştır. "Iberica" epiteti, bitkinin isimlendirildiği dönemdeki coğrafi algıya göre, Kafkasya veya çevresindeki İberya bölgesine atıfta bulunur. Bu tür, taksonomik olarak Euphorbia subg. Esula içerisinde yer alır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family):: Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia iberica (İber Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia iberica, doğal olarak Batı Asya'da, özellikle Türkiye, Kafkasya (Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan), İran ve Irak coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle dağlık bölgelerde, kurak steplerde, taşlık ve kayalık yamaçlarda, bozkırlarda ve açık ormanlık alanlarda bulunur. Kireçli ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia iberica doğal bir bitkidir ve ülkemizin Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu'nun doğu kesimleri ve Karadeniz'in iç kesimlerinin dağlık ve steplik alanlarında yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği karasal ve dağlık habitatlardan oldukça farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 2500 metreye kadar olan yüksek rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia iberica, genellikle çok yıllık, otsu veya hafif odunsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, tabandan veya üst kısımlardan dallanabilir. Bitkinin genel yapısı sağlam ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) veya ters yumurtamsı (obovate) şekillerde olabilir. Yaprak kenarları düzdür. Gövde üzerinde seyrek olarak dizilmişlerdir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak sarımsı-yeşil braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia iberica'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. Çiçekler, gövde ucunda veya üst yaprakların koltuklarında yoğun, şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia iberica, Batı Asya'nın dağlık ve karasal ekosistemlerine özgü, kuraklığa dayanıklı bir sütleğen türüdür. Bu bitkinin yüksek rakımlara adapte olabilme yeteneği ve zorlu iklim koşullarına karşı gösterdiği direnç, onu bulunduğu ekosistemlerde önemli bir tür yapar. Bahar sonu ve yaz başlarında açan sarı-yeşil çiçekleri, bölgesel biyoçeşitliliğe katkıda bulunur. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia iberica, dağlık stepler, kayalık yamaçlar, bozkırlar ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Özellikle kireçli veya taşlı topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia iberica, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia iberica, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia iberica, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia iberica
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia iberica
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia iberica
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://www.inaturalist.org/photos/484168499