Euphorbia humifusa (Yere Yayılan Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Asya'ya özgü olup, günümüzde dünya genelinde yayılmış, genellikle yol kenarları, bozuk araziler, bahçeler ve tarlalar gibi açık ve rahatsız edilmiş habitatlarda bulunan Euphorbia humifusa hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "humifusa" (Latincede "yere yayılan" anlamına gelir) kelimesinden dolayı Yere Yayılan Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia humifusa, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Carl Ludwig Willdenow tarafından 1809 yılında tanımlanmıştır. "Humifusa" epiteti, bitkinin yere yayılan, yatık büyüme alışkanlığına atıfta bulunur. Bu tür, özellikle eski Chamaesyce cinsine dahil edilen, küçük ve genellikle yatık büyüyen sütleğenlerle morfolojik benzerlikler gösterir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia humifusa (Yere Yayılan Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia humifusa, doğal olarak Doğu Asya'ya (Çin, Kore, Japonya) özgüdür. Ancak, tohumlarının kolay yayılımı ve adapte olabilme yeteneği sayesinde günümüzde Avrupa, Kuzey Amerika ve diğer ılıman bölgelere yayılmış, birçok yerde istilacı bir yabani ot haline gelmiştir. Genellikle yol kenarları, kaldırım araları, boş araziler, tarlalar, bahçeler ve bozuk topraklar gibi açık, güneşli ve rahatsız edilmiş habitatları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia humifusa istilacı bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle insan faaliyetlerinin yoğun olduğu alanlarda yayılış göstermektedir. İstanbul'da, şehrin parklarında, bahçelerde, kaldırım kenarlarında ve boş arsalarda sıkça rastlanan bir yabani ot olarak doğal olarak bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden alçak rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia humifusa, genellikle tek yıllık, ince gövdeli ve yere yayılan bir yapıya sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 20 cm uzunluğunda olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan yoğun bir şekilde dallanır ve yere yayılarak (yatık) bir mat oluşturur. Gövdeler genellikle ince ve kırmızımsı renkte olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük, genellikle oval (ovate) ila dikdörtgenimsi (oblong) şekildedir. Yaprak kenarları genellikle ince dişlidir veya tam kenarlı olabilir. Yaprakların ortasında genellikle belirgin kırmızımsı bir leke veya damar deseni bulunabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, yaprak koltuklarında tek tek veya küçük kümeler halinde bulunur.
• Euphorbia humifusa'nın siyatuymları genellikle çok küçük, yeşilimsi-kırmızımsı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler, genellikle küçük ve kenarları uzantılı olabilir, ancak belirgin petal benzeri yapılar içermezler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle yaz başından sonbahara kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve kapsülü genellikle ince tüylerle kaplıdır. Tohumlar küçük, grimsi-kahverengi, köşeli veya elipsoidal olabilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia humifusa, toprak yüzeyinde yayılarak büyüyen ve boşlukları hızla dolduran tipik bir pioner yabani ottur. Bu büyüme alışkanlığı, ona erozyona karşı bir miktar koruma sağlarken, aynı zamanda tarım alanlarında ve kentsel çatlaklarda başarılı bir şekilde yayılmasına olanak tanır. Bitkinin dayanıklılığı ve bol tohum üretimi, dünya genelindeki hızlı yayılımının ana nedenlerindendir. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia humifusa, yol kenarları, kaldırımlar, boş araziler, tarlalar, bahçeler, parklar ve bozuk topraklar gibi iyi drene edilmiş veya hafif nemli, güneşli veya yarı gölgeli habitatları tercih eder. Toprak kalitesi konusunda seçici değildir.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ve bahçelerde ürünlere rekabet ederek su, besin ve ışık için rekabete girer ve verim kaybına neden olabilir. Özellikle yüzeyde yayılarak diğer bitkilerin büyümesini engelleyebilir.
• Toprak Stabilizasyonu: Yere yayılan kök sistemiyle özellikle eğimli ve açık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş ve çıplak topraklarda ilk yerleşen bitkilerden biri olarak ekosistemin yeniden canlanmasına katkıda bulunabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia humifusa, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia humifusa, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bazı bölgelerde (özellikle Doğu Asya'da) çeşitli cilt rahatsızlıkları veya iltihaplar için harici olarak kullanıldığı rapor edilse de, modern tıpta bilimsel olarak kanıtlanmış güvenli bir kullanım alanı yoktur. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Tarım ve Kontrol: Tarım alanlarında ve bahçelerde yabani ot kontrolü stratejileri kapsamında mücadele edilmesi gereken bir türdür. Mekanik ve kimyasal kontrol yöntemleri kullanılabilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia humifusa, çok geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara, özellikle de insan eliyle bozulmuş alanlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklıdır, hatta istilacı bir tür olarak kabul edilir. Tarım faaliyetleri ve habitat bozulmaları, bu türün yayılışını olumsuz etkilemekten ziyade, yayılışını artırabilecek faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia humifusa
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia humifusa
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia humifusa
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://www.inaturalist.org/photos/505599783