Euphorbia hierosolymitana (Kudüs Sütleğeni)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz'e özgü, kayalık ve taşlık yamaçlarda, bozkırlarda ve açık ormanlık alanlarda yayılış gösteren Euphorbia hierosolymitana hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "hierosolymitana" (Kudüs'e ait veya Kudüs kökenli) kelimesinden dolayı Kudüs Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır ve genellikle dikenli veya diken benzeri brakteleriyle dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia hierosolymitana, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Boissier tarafından 1856 yılında tanımlanmıştır. "Hierosolymitana" epiteti, bitkinin Kudüs ve çevresindeki bölgede yaygın olarak bulunmasına atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia hierosolymitana (Kudüs Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia hierosolymitana, doğal olarak Doğu Akdeniz bölgesine özgüdür (endemiktir). Özellikle Türkiye'nin güney ve güneydoğu bölgeleri, Suriye, Lübnan, Filistin, İsrail ve Ürdün'de yayılış gösterir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, taşlık ve kayalık yamaçlarda, makiliklerde, bozkırlarda ve açık ormanlık alanlarda bulunur. Kireçli ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia hierosolymitana doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz Bölgesi (Hatay, Mersin, Adana gibi iller) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunmamız itibarıyla, bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği karasal, kurak ve dağlık habitatlardan farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia hierosolymitana, diken benzeri brakteleri ve yayılıcı veya dik büyüme şekliyle dikkat çeker:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, çok dallı, otsu veya hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan itibaren dallanır ve dik, yükselici veya yayılıcı bir büyüme şekline sahip olabilir. Bitkinin genel yapısı sağlam ve dikenli görünümdedir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Genellikle küçük ve seyrektirler, bazen erken dökülürler.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak sarımsı-yeşil veya kırmızımsı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia hierosolymitana'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı veya kırmızımsı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler genellikle oval veya böbrek şeklinde olabilir. En ayırt edici özelliklerinden biri, siyatuymların altında bulunan sivri uçlu, diken benzeri braktelerdir. Bu brakteler bitkiye dikenli bir görünüm verir. Çiçekler, gövde ucunda veya yaprak koltuklarında küçük kümeler halinde bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia hierosolymitana, Doğu Akdeniz'in kayalık ve kurak ekosistemlerine özgü, ilginç morfolojik adaptasyonlara sahip bir sütleğen türüdür. Özellikle diken benzeri brakteleri, bitkinin otçul hayvanlara karşı bir savunma mekanizması olarak evrimleşmiş olabilir. Bu tür, bulunduğu ekosistemin biyoçeşitliliği için önemlidir ve zorlu koşullarda hayatta kalma yeteneğiyle dikkat çeker. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda güçlü bir savunma aracıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia hierosolymitana, kurak stepler, taşlık yamaçlar, kayalık çatlaklar, makilikler, bozkırlar ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli, kumlu veya çakıllı topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia hierosolymitana, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia hierosolymitana, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Koleksiyonculuk: Kurak peyzaj tasarımlarında veya kaya bahçelerinde, dikenli görünümü ve kuraklığa dayanıklılığı nedeniyle kullanılabilir, ancak toksisitesi nedeniyle dikkatli olunmalıdır. Bazı botanik koleksiyoncuları için ilgi çekici bir türdür.

5. Koruma Durumu

Euphorbia hierosolymitana, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia hierosolymitana
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia hierosolymitana
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia hierosolymitana
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.