Euphorbia heteradena (Değişik Bezeli Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Türkiye'den Batı İran'a kadar uzanan dağlık ve karasal bölgelerde yayılış gösteren Euphorbia heteradena hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "heteradena" (Yunanca "heteros" - farklı ve "aden" - bez anlamına gelir, bu da çiçeğindeki farklı bezlere atıfta bulunur) kelimesinden dolayı Değişik Bezeli Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır ve genellikle irtifa seven bir dağ bitkisidir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia heteradena, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Jaubert ve Spach tarafından 1845 yılında tanımlanmıştır. Taksonomik olarak Euphorbia subg. Esula Pers. ve E. sect. Chylogala (Fourr.) Prokh. içinde yer alır. Bu grubun diğer üyeleri gibi morfolojik olarak değişken olabilir, özellikle yaprak şekli ve boyutu açısından.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia heteradena (Değişik Bezeli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia heteradena, doğal olarak Doğu Türkiye'den Batı İran'a kadar uzanan coğrafyada, Güneybatı Asya'da yayılış gösterir. Özellikle dağlık bölgelerde, bozkırlarda ve açık ormanlık alanlarda bulunur. Bu tür, alçak rakımlı bölgelerde bulunmaz; genellikle yüksek rakımlı dağlık alanlarda yetişen bir bitkidir.

Türkiye florası için Euphorbia heteradena doğal bir bitkidir ve ülkemizin Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin dağlık ve yüksek kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da olmamız itibarıyla, bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği karasal, yüksek ve dağlık habitatlardan oldukça farklıdır. Van gibi Doğu Anadolu illerinde gözlemleri bulunmaktadır.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia heteradena, genellikle çok yıllık, otsu veya hafif odunsu bir yapıya sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya hafif odunsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici olup, tabandan veya orta kısımlardan dallanabilir. Bitkinin genel yapısı sağlam ve kuraklığa dayanıklıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) veya ters yumurtamsı (obovate) şekillerde olabilir. Yaprak kenarları düz veya ince dişli olabilir. Yaprak boyutu tür içinde değişkenlik gösterebilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle yeşilimsi-sarı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia heteradena'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında belirgin nektar bezleri bulunur. Bu bezlerin şekli ve büyüklüğü, türün adını aldığı "farklı bez" özelliğine atıfta bulunabilir. Genellikle şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle ilkbahar sonu ve yaz başı gibi dönemlerde gerçekleşir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia heteradena, Doğu Türkiye ve Batı İran'ın dağlık ve karasal ekosistemlerine özgü bir türdür. Bu bitkinin yüksek rakımlara adapte olabilme yeteneği ve kuraklık toleransı, onu zorlu iklim koşullarında başarılı kılar. Bulunduğu ekosistemdeki biyoçeşitliliğe katkıda bulunur. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia heteradena, dağlık stepler, kayalık yamaçlar, bozkırlar ve açık meşe veya ardıç ormanlarının altı gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Genellikle taşlı veya kireçli topraklarda iyi gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel uyum sağlayarak bu tip habitatlarda başarılı bir şekilde yaşamını sürdürür.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia heteradena, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia heteradena, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış yaygın bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Ancak genel olarak Euphorbia cinsindeki bazı türler geleneksel tıpta müshil veya siğil giderici olarak kullanılmıştır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır. Kimyasal incelemelerde triterpenler ve kumarinler gibi çeşitli bileşikler tespit edilmiştir.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia heteradena, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia heteradena
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia heteradena
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia heteradena
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları (Özellikle Türkiye ve İran florasına dair çalışmalar).
• https://www.inaturalist.org/photos/386024588