Euphorbia herniariifolia var. glaberrima (Tüysüz Herniaria Yapraklı Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz bölgesine özgü, kurak ve taşlık habitatlarda, kayalık çatlaklarda ve bozkırlarda yayılış gösteren Euphorbia herniariifolia var. glaberrima hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, "Herniaria Yapraklı Sütleğen" olarak bilinen Euphorbia herniariifolia türünün bir varyetesidir ve ana varyeteden (var. herniariifolia) genellikle tamamen tüysüz (glaberrima) olmasıyla ayırt edilir. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "glaberrima" (tamamen tüysüz) kelimesinden dolayı Tüysüz Herniaria Yapraklı Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia herniariifolia türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, türün nominal varyetesinden (Euphorbia herniariifolia var. herniariifolia) özellikle bitkinin tamamen tüysüz olması ile ayrılır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia herniariifolia (Herniaria Yapraklı Sütleğen)
• Varyete (Variety): Euphorbia herniariifolia var. glaberrima (Tüysüz Herniaria Yapraklı Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, doğal olarak Doğu Akdeniz bölgesi ve Batı Asya ülkelerinde, özellikle Türkiye, Suriye, Lübnan, Filistin ve Ürdün'de yayılış gösterir. Bu varyete, ana türle benzer habitatları tercih eder; yani kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, taşlık alanlarda, kayalık çatlaklarda, bozkırlarda, bazen de açık ormanlık alanlarda bulunur. Kireçli ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia herniariifolia var. glaberrima doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin kıyı ve iç kesimlerinde yayılış gösterir. İstanbul'da şu anda bulunmamız itibarıyla, bu varyetenin şehrin daha kurak, taşlık ve güneye bakan yamaçlarında, özellikle kırsal alanlarda doğal olarak bulunması mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, türün genel özelliklerini taşımakla birlikte, varyeteye özgü belirgin bir morfolojik detaya sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 20 cm boylarında olabilen, tek yıllık veya nadiren kısa ömürlü çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan itibaren yoğun bir şekilde dallanır ve yere yayılan (yatık) veya yükselici bir büyüme şekline sahiptir. Bu varyetenin en ayırt edici özelliği, bitkinin tüm kısımlarının, yani gövde, yaprak ve meyvelerinin tamamen tüysüz (glabrous) olmasıdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, oldukça küçük, oval (ovate) ila eliptik veya yuvarlakımsı şekildedir. Özellikle üst yapraklar saplı iken, alt yapraklar sapsız olabilir. Yaprak kenarları düzdür. Küçük boyutları ve yere yatık büyüme alışkanlığı, onu Herniaria cinsine benzetir. Yaprak yüzeyleri tüysüzdür.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, genellikle yeşilimsi-sarı braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia herniariifolia var. glaberrima'nın siyatuymları genellikle çok küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezler genellikle böbrek şeklinde veya yarım daire şeklinde olabilir ve belirgin bir kenarları vardır. Çiçekler, genellikle yaprak koltuklarında veya küçük kümeler halinde bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Bu varyetenin meyveleri de tüysüzdür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, ana türün genel morfolojisini taşırken, özellikle tüysüz yapısıyla dikkat çeker. Bu tüysüzlük, bitkinin su kaybını azaltmada veya yüzeyine yapışan kir ve tozdan korunmada rol oynayan bir adaptasyon olabilir. Doğu Akdeniz'in kurak ve taşlık alanlarında, toprak üzerinde yayılarak büyüyen bu varyete, zorlu koşullara adapte olabilme yeteneğiyle öne çıkar. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı önemli bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, kurak stepler, taşlık yamaçlar, kayalık çatlaklar, bozkırlar ve bazen de açık ormanlık alanların altı gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Kireçli, kumlu veya çakıllı topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Toprak Stabilizasyonu: Yere yayılan büyüme alışkanlığı sayesinde, eğimli ve erozyona açık taşlık arazilerde toprağın tutulmasına yardımcı olabilir.
• Kuraklık Toleransı: Küçük yaprakları ve yere yakın büyümesi sayesinde su kaybını minimize ederek kurak iklim koşullarına uyum sağlar.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia herniariifolia var. glaberrima, nispeten geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde türün tamamı (Euphorbia herniariifolia) genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve varyeteler için ayrı bir özel koruma statüsü genellikle belirtilmez.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia herniariifolia
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia herniariifolia
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia herniariifolia var. glaberrima
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.