Euphorbia forsskalii (Forsskål Sütleğeni)

Bugün, özellikle Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Batı Asya'nın kurak ve çöl bölgelerinde, taşlık alanlarda, kumlu topraklarda ve bozkırlarda yayılış gösteren Euphorbia forsskalii hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "forsskalii" (İsveçli doğa bilimci Peter Forsskål'a ithafen) kelimesinden dolayı Forsskål Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır ve kurak iklime uyumlu adaptasyonlara sahiptir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia forsskalii, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Carl Linnaeus tarafından 1771 yılında tanımlanmıştır. "Forsskalii" epiteti, bitkiyi Yemen'de keşfeden ve bilimsel literatüre kazandıran İsveçli doğa bilimci Peter Forsskål'ın anısına verilmiştir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia forsskalii (Forsskål Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia forsskalii, doğal olarak Kuzey Afrika, Arap Yarımadası, Ortadoğu ve Batı Asya'nın kurak ve yarı kurak bölgelerinde geniş bir yayılıma sahiptir. Bu geniş yayılıma Mısır, İsrail, Ürdün, Suudi Arabistan, Yemen, Irak, İran ve Pakistan gibi ülkeler dahildir. Genellikle çöl ve yarı çöl habitatlarında, kuru steplerde, taşlık yamaçlarda, kumlu ve killi topraklarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia forsskalii doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği kurak ve çöl benzeri habitatlardan oldukça farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia forsskalii, kurak koşullara uyumlu adaptasyonlara sahip, genellikle küçük yapılı bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 30 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri genellikle dik veya yayılıcı olup tabandan dallanabilir. Bitki genellikle tüysüz (glabrous) bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, küçük, genellikle oval (ovate) ila eliptik veya mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dişli olabilir. Kurak koşullara uyum sağlamak için genellikle küçük ve etli olabilirler.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, yeşilimsi-sarı veya kırmızımsı tonlarda olabilen braktelerle çevrilidir.
• Euphorbia forsskalii'nin siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı veya kırmızımsı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin şekli ve rengi, tür içi ayrımda önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda veya yaprak koltuklarında tek tek veya küçük kümeler halinde bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle ilkbahardan yaza kadar sürer, ancak yağışlara bağlı olarak yıl boyunca çiçeklenebilir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafif pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia forsskalii, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'nın zorlu çöl ve bozkır koşullarına mükemmel şekilde adapte olmuş, dayanıklı bir sütleğen türüdür. Tek yıllık yaşam döngüsü ve bol tohum üretimi, bitkinin kısa süreli yağışlardan faydalanarak hızla çoğalmasını ve geniş alanlara yayılmasını sağlar. Zehirli lateksi, bitkinin doğal ortamında otçul hayvanlara karşı önemli bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia forsskalii, çöl ve yarı çöl alanları, kuru stepler, taşlık yamaçlar, kumlu ve killi düzlükler, yol kenarları ve bozuk araziler gibi iyi drene edilmiş, bol güneş alan habitatları tercih eder. Kuraklığa ve sıcaklığa karşı oldukça dayanıklıdır.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Zorlu ve bozulmuş çöl habitatlarında ilk yerleşen bitkilerden biri olarak toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir ve ekosistemin yeniden canlanmasına katkıda bulunabilir.
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına uyum sağlamış olması, onu bu zorlu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Biyoçeşitlilik: Çöl ekosistemindeki bitki çeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia forsskalii, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia forsskalii, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bazı Euphorbia türleri çeşitli rahatsızlıklar için kullanılmış olsa da, bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Daha çok doğal ekosistemdeki rolüyle önem taşır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia forsskalii, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya iklim değişikliğinin kurak bölgeler üzerindeki etkileri gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia forsskalii
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia forsskalii
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia forsskalii
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.