Euphorbia exigua var. exigua (Adi Cüce Sütleğen)

Bugün, özellikle Avrupa ve Batı Asya'nın tarım alanlarında, yol kenarlarında ve bozuk arazilerde yayılış gösteren, küçük ve narin yapısıyla bilinen Euphorbia exigua var. exigua hakkında bilgi vereceğiz. Bu varyete, "Cüce Sütleğen" veya "Küçük Sütleğen" olarak bilinen Euphorbia exigua türünün nominal varyetesidir ve türün tipik özelliklerini taşır. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adına ithafen Adi Cüce Sütleğen olarak adlandırılabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia exigua var. exigua, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia exigua türüne ait nominal varyetedir. Bu varyete, türün ilk tanımlandığı ve tipik özelliklerini taşıyan popülasyonları temsil eder.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia exigua
• Varyete (Variety): Euphorbia exigua var. exigua (Adi Cüce Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia exigua var. exigua, ana türün yayılış alanıyla büyük ölçüde örtüşür ve doğal olarak Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya'nın ılıman bölgelerinde geniş bir yayılıma sahiptir. Tarım alanları, tarlalar, bağlar, yol kenarları, bozuk araziler ve kuru otlaklar gibi insan etkisi altındaki habitatları tercih eder. Genellikle kumlu veya kireçli topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia exigua var. exigua doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Marmara, Trakya, Ege, Akdeniz, İç Anadolu ve Karadeniz'in bazı kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'dayız ve bu varyete, şehrin kırsal alanlarında, tarlalarda, yol kenarlarında ve boş arazilerde sıkça rastlanan bir yabani ot olarak doğal olarak bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia exigua var. exigua, türün tipik morfolojik özelliklerini taşır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 5 ila 30 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri ince, dik veya yayılıcı olup tabandan itibaren dallanabilir. Bitki genellikle tüysüz (glabrous) bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, oldukça küçük, şeritsi (linear) ila iğneye benzer (subulate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Gövde üzerinde seyrek olarak dizilmişlerdir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak yeşilimsi-sarı brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia exigua var. exigua'nın siyatuymları genellikle çok küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin iki ucu genellikle boynuzsu uzantılara sahiptir. Çiçekler, gövde ucunda veya yaprak koltuklarında tek tek veya küçük kümeler halinde bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli, pürüzsüz veya hafifçe pürüzlüdür ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia exigua var. exigua, tarım alanlarının ve bozulmuş habitatların yaygın bir sakini olan, küçük boyutlu ama dayanıklı bir sütleğen varyetesidir. Tek yıllık yaşam döngüsü ve bol tohum üretimi, onun hızlı bir şekilde yayılmasını ve yeni alanları kolonize etmesini sağlar. Özellikle tarım ekosistemlerinde önemli bir yabani ot olarak kabul edilir. Zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia exigua var. exigua, tarlalar, bağlar, zeytinlikler, yol ve demiryolu kenarları, bahçeler, bozuk araziler ve kuru otlaklar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven veya yarı gölgeli habitatları tercih eder. Özellikle kumlu ve kireçli topraklarda iyi yetişir.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ürünlere rekabet ederek verim kaybına neden olabilen yaygın bir yabani ottur.
• Pioner Tür: Bozulmuş ve çıplak topraklarda ilk yerleşen bitkilerden biri olarak toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Küçük boyutuna rağmen, çiçeklenme döneminde bazı böcekler için nektar kaynağı sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia exigua var. exigua, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia exigua var. exigua, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Tarım ve Kontrol: Tarım alanlarında yabani ot kontrolü stratejileri kapsamında mücadele edilmesi gereken bir varyetedir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia exigua var. exigua, çok geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi, hatta insan eliyle bozulmuş alanlarda yayılışını artırması nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde türün tamamı genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve varyeteler için ayrı bir özel koruma statüsü genellikle belirtilmez.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklıdır. Tarım faaliyetleri ve habitat bozulmaları, bu varyetenin yayılışını olumsuz etkilemekten ziyade, yayılışını artırabilecek faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia exigua var. exigua
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia exigua var. exigua
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia exigua var. exigua
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.