Euphorbia esula subsp. tommasiniana (Tommasini Sütleğeni)

Bugün, özellikle Avrupa ve Batı Asya'nın çeşitli bölgelerinde, yol kenarlarında, tarlalarda, otlaklarda ve bozuk arazilerde yayılış gösteren Euphorbia esula subsp. tommasiniana hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, genel olarak "sütsüz ot" veya "yabani sütleğen" olarak bilinen Euphorbia esula türünün bir alt türüdür. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "tommasiniana" (İtalyan botanikçi Tommasini'ye ithafen) kelimesinden dolayı Tommasini Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır ve bazı bölgelerde istilacı bir yabani ot olarak kabul edilir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia esula subsp. tommasiniana, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia esula türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, ana türden bazı morfolojik farklılıklar, özellikle yaprak şekilleri ve siyatuym bezlerinin yapısı ile ayrılır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia esula
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia esula subsp. tommasiniana (Tommasini Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia esula subsp. tommasiniana, doğal olarak Avrupa ve Batı Asya'nın ılıman bölgelerinde yayılış gösterir. Ana tür Euphorbia esula gibi, Kuzey Amerika'ya da istilacı bir tür olarak yayılmıştır. Genellikle yol kenarlarını, demiryolu kenarlarını, terk edilmiş arazileri, tarlaları, otlakları ve açık ormanlık alanları tercih eder. Toprak seçiciliği fazla değildir, çeşitli toprak tiplerinde gelişebilir.

Türkiye florası için Euphorbia esula subsp. tommasiniana doğal bir bitkidir ve ülkemizin çeşitli bölgelerinde, özellikle Trakya, Marmara, Karadeniz ve İç Anadolu'nun bazı kesimlerinde yayılış gösterir. İstanbul'da, şehrin kırsal veya bozuk alanlarında, yol kenarlarında ve tarım arazilerinin çevresinde doğal olarak bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia esula subsp. tommasiniana, genel olarak E. esula türünün özelliklerini taşır, ancak kendine özgü detaylara sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Kuvvetli ve derinlere inen bir rizom sistemiyle yayılarak geniş koloniler oluşturabilir. Gövdeleri genellikle dik veya yükselici olup, tabandan dallanabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının diğer üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar sarmal (spiral) veya almaşık (alternat) dizilişli, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Renkleri yeşilden grimsi-yeşile kadar değişebilir. Özellikle ana türden farklılaşan bazı yaprak şekli ve büyüklük detayları olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak ve gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia esula subsp. tommasiniana'nın siyatuymları genellikle parlak sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, yarım daire veya böbrek şeklinde nektar bezi bulunur. Bu bezlerin rengi ve şekli, alt türün ayırt edilmesinde önemli olabilir. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi veya yalancı şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, pürüzsüz veya hafif pürüzlü ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia esula subsp. tommasiniana, ana türü gibi oldukça dayanıklı ve yayılmacı bir sütleğen alt türüdür. Derin rizom sistemi, onun zorlu koşullara adapte olmasını ve geniş alanları kolonize etmesini sağlar. Bu özelliği, bitkinin doğal yaşam alanlarında önemli bir bileşen olmasına rağmen, tarım alanları için potansiyel bir yabani ot olabileceği anlamına gelir. Parlak sarı-yeşil çiçekleri, özellikle ilkbahar ve yaz başlarında dikkat çekicidir. Zehirli lateksi, bitkinin otçul hayvanlara karşı önemli bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia esula subsp. tommasiniana, kuru otlaklar, bozkırlar, yol kenarları, tarlalar, terkedilmiş araziler ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven veya yarı gölgeli habitatları tercih eder. Geniş bir toprak pH aralığında yetişebilir.
• Ekolojik Rolü:İstilacı Potansiyel: Özellikle tarım alanlarında ve otlaklarda hızlı yayılma eğilimi göstererek yerel bitki türlerini dışlayabilir ve verimliliği düşürebilir.
• Toprak Stabilizasyonu: Derin kök sistemiyle toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Çiçeklenme döneminde çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia esula subsp. tommasiniana, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia esula subsp. tommasiniana, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bazı bölgelerde bazı Euphorbia türlerinin çeşitli rahatsızlıklar için kullanıldığı bilinse de, bu alt türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Tarım ve Kontrol: Özellikle Kuzey Amerika'da, tarım ve mera alanları için önemli bir yabani ot türü olarak kabul edilir. Kimyasal ve biyolojik kontrol yöntemleri kullanılarak yayılışının kontrol altında tutulmasına çalışılır. Peyzajda süs bitkisi olarak genellikle tercih edilmez çünkü agresif yayılma eğilimi gösterir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia esula subsp. tommasiniana, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir alt tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia esula genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve alt tür için ayrı bir özel koruma statüsü genellikle belirtilmez.

Türkiye'deki popülasyonları da yaygın ve sağlıklıdır. İnsan faaliyetleriyle bozulmuş habitatlarda hızla yayıldığı için yaygınlığı artmaya devam etmektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia esula subsp. tommasiniana
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia esula subsp. tommasiniana
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia esula subsp. tommasiniana
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.