Euphorbia erythrodon (Kırmızı Dişli Sütleğen)

Bugün, özellikle Türkiye'nin doğu ve güneydoğu bölgeleri ile komşu ülkelerde, yüksek dağlık alanlarda, kayalık ve taşlık yamaçlarda yayılış gösteren Euphorbia erythrodon hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "erythrodon" (kırmızı dişli) kelimesinden dolayı Kırmızı Dişli Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia erythrodon, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Pierre Edmond Boissier tarafından 1859 yılında tanımlanmıştır. "Erythrodon" epiteti, bitkinin siyatuyum (çiçek yapısı) üzerindeki bezlerin veya brakte yapraklarının kırmızımsı veya morumsu renkte olmasına atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia erythrodon (Kırmızı Dişli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia erythrodon, doğal olarak Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, İran ve Irak gibi Batı Asya ülkelerinde yayılış gösterir. Genellikle yüksek dağlık steplerde, taşlık yamaçlarda, kuru otlaklarda ve alpin meraların alt kısımlarında bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia erythrodon doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anki konumumuz İstanbul'da bulunuyor ve bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği yüksek rakımlı ve karasal habitatlardan farklıdır. Genellikle 1000 metreden 2800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia erythrodon, genellikle çok yıllık otsu bir bitkidir ve çiçeklerinin altındaki renkli brakte yapraklarıyla dikkat çeker:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 30 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri genellikle dik veya yükselici olup tabandan dallanabilir. Bitkinin genel yapısı narin ama dirençlidir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle şeritsi (linear) ila mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Renkleri yeşilden grimsi-yeşile kadar değişebilir. Çiçek salkımının altındaki brakte yaprakları, türe özgü renklenmeleri nedeniyle ayırt edici olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia erythrodon'un siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Bu bezlerin veya çevresindeki brakte yapraklarının kırmızımsı veya morumsu renklenmeleri bu türün adını almasına neden olur ve önemli bir ayırt edici özelliktir. Genellikle şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır. Meyve yüzeyi türe özgü bir yapıya sahip olabilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia erythrodon, Türkiye'nin yüksek dağlık bölgelerinde rastlanan, çiçek yapısındaki kırmızımsı tonlarıyla dikkat çeken bir sütleğen türüdür. Bu renklenme, bitkinin belirli tozlaştırıcıları çekmesine yardımcı olan bir adaptasyon olabilir. Zorlu dağ koşullarına dayanıklılığı, onun bu tip habitatlarda başarılı olmasını sağlar. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia erythrodon, yüksek dağlık stepler, taşlık yamaçlar, kuru otlaklar, alpin ve subalpin meralar gibi iyi drene edilmiş, genellikle fakir ve taşlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli veya yarı gölgeli alanlarda gelişebilir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına ve yüksek rakımlara uyum sağlamış olması, onu bu zorlu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne ve faunaya katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia erythrodon, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia erythrodon, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia erythrodon, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, aşırı otlatma veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia erythrodon
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia erythrodon
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia erythrodon
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.