Euphorbia dimorphocaulon

Bugün, özellikle Türkiye, Yunanistan ve bazı Ege Adaları'nda, ormanlık alanların açıklıklarında, kayalık yamaçlarda ve makiliklerde yayılış gösteren, ilk bakışta fark edilebilecek ilginç bir özelliği olan Euphorbia dimorphocaulon hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "dimorphocaulon" (iki şekilli gövdeli) kelimesinden dolayı İki Şekilli Gövdeli Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia dimorphocaulon, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Peter Hadland Davis tarafından 1957 yılında tanımlanmıştır. "Dimorphocaulon" epiteti, bitkinin iki farklı tipte gövdeye sahip olmasına atıfta bulunur: biri çiçekli, diğeri ise sadece yapraklı olan.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Takım (Order): Malpighiales
Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
Tür (Species): Euphorbia dimorphocaulon (İki Şekilli Gövdeli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia dimorphocaulon, doğal olarak Türkiye'nin batısı (özellikle Ege ve Akdeniz kıyıları), Yunanistan ve bazı Ege Adalarında yayılış gösterir. Genellikle ormanlık alanların açıklıklarında, çalılıklarda, kayalık yamaçlarda ve makiliklerde bulunur. Kireçli toprakları ve Akdeniz ikliminin etkili olduğu bölgeleri tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia dimorphocaulon doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Ege ve Batı Akdeniz bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anki konumumuz İstanbul'da olsa da, bu tür İstanbul'da doğrudan doğal olarak bulunması beklenen bir tür değildir; daha çok Akdeniz ikliminin belirgin olduğu kıyı şeridinde yaygındır. Genellikle deniz seviyesinden 800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia dimorphocaulon, adından da anlaşılacağı gibi, iki farklı gövde tipiyle karakterizedir:

Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 30 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. En dikkat çekici özelliği, çiçekli ve çiçeklenmeyen (steril) olmak üzere iki farklı tipte gövdeye sahip olmasıdır.
Çiçekli gövdeler: Genellikle diktir ve ucunda çiçek salkımlarını taşır.
Steril gövdeler: Daha yatık veya sürünücü olabilir ve sadece yaprak taşır. Bu, bitkinin kaynaklarını farklı işlevlere ayırdığının bir göstergesidir.
Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle oval (ovate) ila eliptik veya geniş mızraksı (lanceolate) şekildedir. Kenarları düz veya hafifçe dişli olabilir. Renkleri yeşilden grimsi-yeşile kadar değişebilir. Steril gövdelerin yaprakları genellikle daha büyüktür.
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
Euphorbia dimorphocaulon'un siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia dimorphocaulon, bitkiler aleminde kaynakların farklı işlevlere özelleştirilmesinin güzel bir örneğidir. Çiçekli ve steril gövdelerin varlığı, bitkinin üreme ve vejetatif büyüme stratejilerini optimize etmesini sağlar. Bu adaptasyon, özellikle Akdeniz ikliminin getirdiği çevresel baskılara karşı bitkinin dayanıklılığını artırır. Türkiye ve Ege Adaları'nın kayalık ve makilik alanlarında önemli bir yerel bitki türüdür. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi, bitkinin doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi: Euphorbia dimorphocaulon, ormanlık alanların açıklıkları, çalılıklar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar) ve kayalık yamaçlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven veya yarı gölgeli habitatları tercih eder. Genellikle kireçli topraklarda yetişir.
Ekolojik Rolü:Endemizm/Sınırlı Yayılış: Türkiye ve Yunanistan'a özgü veya sınırlı yayılışa sahip bir tür olması, biyoçeşitlilik açısından önemini artırır.
Kaynak Optimizasyonu: Farklılaşmış gövdeleri sayesinde üreme ve büyüme için kaynakları daha verimli kullanır.
Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne ve faunaya katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia dimorphocaulon, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia dimorphocaulon, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Ancak, kendine özgü morfolojisi nedeniyle botanik meraklıları ve bilimsel araştırmacılar için ilgi çekici olabilir.

5. Koruma Durumu

_Euphorbia dimorphocaulon_, Türkiye ve Yunanistan'daki yayılış alanları sınırlı olan bir türdür. Bu nedenle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmese de, yerel düzeyde habitat kaybı veya bozulması gibi faktörlerden etkilenebilir. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer almaktadır, ancak bazı bölgelerde koruma önlemleri gerekebilir.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında incelenmeli ve korunmalıdır. Habitat tahribatı veya tarımsal faaliyetler gibi yerel faktörler bazı bölgelerde popülasyonları olumsuz etkileyebilir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia dimorphocaulon
Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia dimorphocaulon
Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
Euro+Med PlantBase - Euphorbia dimorphocaulon
IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
https://www.inaturalist.org/photos/28612992