Euphorbia dendroides (Ağaç Sütleğeni / Akdeniz Ağaç Sütleğeni)

Bugün, özellikle Akdeniz Havzası'nda, kıyı şeridindeki kayalık yamaçlarda, makiliklerde ve uçurumlarda yayılış gösteren, çalılık veya küçük ağaç formundaki Euphorbia dendroides hakkında konuşacağız. Halk arasında "Ağaç Sütleğeni" veya "Akdeniz Ağaç Sütleğeni" olarak bilinen bu tür, kışın yaprak döken nadir Euphorbia türlerinden biri olmasıyla dikkat çeker. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia dendroides, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Lam." kısaltması, bitkinin ilk olarak Jean-Baptiste Lamarck tarafından tanımlandığını göstermektedir. "Dendroides" epiteti, Antik Yunancada "dendron" (ağaç) kelimesinden türemiştir ve bitkinin ağaç benzeri veya çalılık büyüme formuna atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia dendroides (Ağaç Sütleğeni / Akdeniz Ağaç Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia dendroides, doğal olarak tüm Akdeniz Havzası kıyı şeridinde yayılış gösterir. İspanya'dan İtalya'ya, Yunanistan'dan Türkiye'ye ve Kuzey Afrika kıyılarına kadar geniş bir alana yayılmıştır. Genellikle kayalık yamaçları, uçurumları, makilikleri ve sahil şeridindeki açık ormanlık alanları tercih eder. Kireçli ve kuru topraklarda iyi gelişir.

Türkiye florası için Euphorbia dendroides doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Ege ve Akdeniz kıyı bölgelerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'dayız. İstanbul'da doğrudan doğal yayılışı olmasa da, Akdeniz iklimi etkisindeki bazı kıyı bölgelerinde veya botanik bahçelerde görülebilir. Daha yaygın olarak güney kıyılarımızda, özellikle falezlerde ve kıyı şeridindeki kurak alanlarda rastlanır. Genellikle deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia dendroides, karakteristik çalılık veya küçük ağaç formu ve kışın yapraklarını dökme özelliğiyle tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 1 ila 2.5 metreye kadar boylanabilen, çok yıllık, yoğun dallı bir çalı veya küçük bir ağaç formundadır. Gövdeleri tabandan itibaren odunsu ve kalındır. Bitki, tipik olarak kuru ve sıcak yaz aylarında yaprak döker (dormansi), sonbaharda veya kış başlarında yeniden yapraklanır ve ilkbaharda çiçeklenir. Bu, Akdeniz iklimine özgü bir adaptasyondur.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar sarmal (spiral) dizilişli, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Kenarları düzdür. Genellikle grimsi-yeşil veya parlak yeşil renkte olup, üzeri tüysüzdür. Yaz aylarında sararıp dökülürler.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, parlak ve gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia dendroides'in siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, hilal şeklinde nektar bezi bulunur. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, şemsiyemsi veya yalancı şemsiyemsi bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Şubat ayından Mayıs ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, pürüzsüz ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia dendroides, Akdeniz kıyılarının en karakteristik bitkilerinden biridir. Yaz kuraklığından kaçınmak için yaprak dökmesi, bu türü diğer sütleğenlerden ayıran önemli bir adaptasyondur. Kışın ve erken ilkbaharda canlanarak çiçek açması, Akdeniz ekosistemindeki arılar ve diğer tozlaştırıcılar için kritik bir besin kaynağı sağlar. Kayalık ve uçurum gibi zorlu habitatlarda tutunabilmesi, onun dayanıklılığını ve ekolojik önemini gösterir. Zehirli lateksi, bitkiyi otçul hayvanlara karşı etkili bir şekilde korur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia dendroides, kireçtaşı kayalık yamaçlar, denize bakan uçurumlar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar) ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatları tercih eder. Tuzlu rüzgarlara ve kuraklığa oldukça dayanıklıdır.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık ve Tuzluluk Toleransı: Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine ve kıyı bölgelerindeki tuzlu rüzgarlara mükemmel dayanıklılık gösterir.
• Kıyı Erozyon Kontrolü: Kıyı şeridindeki dik ve kayalık yamaçlarda kök sistemiyle toprağı ve kayaları tutarak erozyonu önlemeye yardımcı olur.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri, çeşitli böcekler için önemli bir nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia dendroides, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır, ancak aynı zamanda peyzajda da değerlidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia dendroides, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa ve tuzlu rüzgarlara dayanıklılığı, gösterişli çiçek salkımları, dekoratif yaprakları ve ağaçsı formu nedeniyle Akdeniz tarzı bahçelerde ve kıyı peyzajlarında oldukça popüler bir süs bitkisidir. Bakımının kolay olması ve su istememesi nedeniyle tercih edilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia dendroides, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve Akdeniz kıyılarındaki çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle Akdeniz ve Ege kıyı bölgelerinde yaygın ve sağlıklıdır. Kıyı şeridindeki yoğun kentleşme ve turizm faaliyetleri bazı lokal popülasyonları tehdit edebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia dendroides
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia dendroides
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia dendroides
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Euphorbia_dendroides