Euphorbia craspedia (Kaba Yüzeyli Sütleğen)

Bugün, özellikle Türkiye'nin doğu ve güneydoğu bölgeleri ile yakın coğrafyalarda, kurak ve taşlık habitatlarda yayılış gösteren Euphorbia craspedia hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "craspedia" (Latince 'craspedium' - kalın kenarlı, kalın yüzeyli veya saçaklı) kelimesinden dolayı Kaba Yüzeyli Sütleğen olarak adlandırılabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia craspedia, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Boissier tarafından 1859 yılında tanımlanmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order):: Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia craspedia (Kaba Yüzeyli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia craspedia, doğal olarak Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, Irak ve İran gibi Batı Asya coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, dağlık steplerde, taşlık yamaçlarda ve açık çalılıklarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia craspedia doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'dayız ve bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve habitat koşulları, bu türün tercih ettiği kurak, yüksek rakımlı ve karasal habitatlardan farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metrenin üzerindeki rakımlara kadar yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia craspedia, genellikle çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir bitki olarak tanımlanır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 15 ila 40 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir bitkidir. Tabanından itibaren dallanan, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Bitkinin genel yapısı genellikle sağlamdır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle oval (ovate) ila eliptik veya geniş mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dalgalı olabilir. Özellikle siyatuymların altındaki brakte yaprakları daha geniş ve belirgin olabilir. Yaprak yüzeyi ve alt kısımları, türün "kaba yüzeyli" ismini haklı çıkaracak şekilde belirgin damarlı veya hafif tüylü olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia craspedia'nın siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, genellikle oval veya böbrek şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır. Meyve yüzeyi türe özgü bir yapıya sahip olabilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia craspedia, Batı Asya'nın kurak ve yüksek rakımlı bölgelerine özgü, zorlu koşullara dayanıklı bir sütleğen türüdür. Bu bitki, bölgenin eşsiz florasının bir parçası olup, ekosistemdeki biyoçeşitliliğe katkı sağlar. Özellikle belirgin yüzey yapısı veya yaprak kenarları, onu benzer türlerden ayırt etmede önemli bir morfolojik özelliktir. Zehirli lateksi, doğal yaşamda bitkinin kendini otçul hayvanlara karşı korumasını sağlar."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia craspedia, kurak ve taşlık yamaçlar, dağlık stepler, bozkırlar, açık çalılıklar ve bazen ekili alanların kenarları gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya volkanik topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına uyum sağlamış olması, onu bu zorlu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne ve faunaya katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia craspedia, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia craspedia, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia craspedia, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, aşırı otlatma veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayvanları Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia craspedia
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia craspedia
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia craspedia
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://www.inaturalist.org/observations/137743049