Euphorbia coniosperma (Süpürge Tohumlu Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz'den Batı Asya'ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada, step ve çöl ekosistemlerinde yayılış gösteren Euphorbia coniosperma hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, adındaki "coniosperma" (toz veya süpürge tohumlu) kelimesinden dolayı Süpürge Tohumlu Sütleğen olarak adlandırabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia coniosperma, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Pierre Edmond Boissier ve Johann Heinrich Friedrich Link tarafından 1841 yılında tanımlanmıştır. "Coniosperma" epiteti, bitkinin tohumlarının tozlu veya ince, süpürge benzeri bir yüzeye sahip olması veya kolayca dağılması anlamına gelebilir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia coniosperma (Süpürge Tohumlu Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia coniosperma, doğal olarak Türkiye, Suriye, Lübnan, Filistin, Ürdün, Irak, İran ve Suudi Arabistan'a kadar uzanan Orta Doğu coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle kurak stepler, çöl kenarları, taşlık yamaçlar ve bozuk alanlar gibi habitatları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia coniosperma doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve İç Anadolu'nun kurak bölgelerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da bulunuyoruz ve bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez; daha çok karasal iklimin ve kuraklığın etkili olduğu iç ve doğu bölgelerde görülür. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia coniosperma, genellikle tek yıllık veya kısa ömürlü çok yıllık otsu bir bitkidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 40 cm boylarında olabilen, tek yıllık veya kısa ömürlü çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri tabandan itibaren dallanır, dik veya yatık bir şekilde yayılabilir. Bitki genellikle ince yapılı ve tüysüz (glabrous) bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, genellikle küçük ve şeritsi (linear) ila oval (ovate) veya ters mızraksı (oblanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar oldukça küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarından çıkar.
• Euphorbia coniosperma'nın siyatuymları genellikle küçük, yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında küçük nektar bezleri bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle köşeli ve yüzeylerinde ince kabartılar veya pürüzler bulunabilir. Karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia coniosperma, Orta Doğu'nun kurak ve step iklimine adapte olmuş, oldukça dayanıklı bir sütleğen türüdür. Küçük boyutuna rağmen, çorak topraklarda bile hayatta kalabilme yeteneği, onun ekolojik önemini artırır. Bitkinin tohumlarının kolayca yayılabilir yapıda olması, türün geniş coğrafyalara dağılmasında etkili bir adaptasyondur. Zehirli lateksi, bitkiyi otçul hayvanlara karşı koruyan önemli bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia coniosperma, kurak stepler, çöl kenarları, taşlık yamaçlar, bozuk alanlar, yol kenarları ve tarlalar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kumlu veya taşlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş ve çıplak topraklarda ilk yerleşen bitkilerden biri olarak toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına uyum sağlamış olması, onu bu zorlu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne ve faunaya katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia coniosperma, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia coniosperma, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia coniosperma, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve kurak, zorlu habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, aşırı otlatma veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia coniosperma
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia coniosperma
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia coniosperma
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.
• https://www.inaturalist.org/observations/28713303