Euphorbia cheiradenia (Şirker / El-bezi Sütleğeni)

Bugün, özellikle Türkiye'nin doğu ve güneydoğu bölgeleri ile komşu ülkelerde, kurak ve taşlık habitatlarda yayılış gösteren Euphorbia cheiradenia hakkında bilgi vereceğiz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır. Halk arasında "Şirker" veya "El-bezi Sütleğeni" gibi adlarla bilinebilir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia cheiradenia, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bitki ilk kez Pierre Edmond Boissier ve F. von Hohenacker tarafından 1853 yılında tanımlanmıştır. "Cheiradenia" kelimesi, "el" ve "bez" anlamına gelen Yunanca kelimelerden türemiş olabilir, bu da muhtemelen çiçek yapısındaki bezlere atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia cheiradenia (Şirker / El-bezi Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia cheiradenia, doğal olarak Batı Asya'da, özellikle Türkiye, Irak, İran, Suriye ve Lübnan-Filistin gibi bölgelerde yayılış gösterir. Bu tür, genellikle subtropikal biyomlarda, dağlık steplerde, taşlık yamaçlarda ve açık çalılıklarda bulunur.

Türkiye florası için Euphorbia cheiradenia doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. Van gibi illerde yüksek rakımlı dağlık ve steplik alanlarda görülebilir. İstanbul'da şu an doğal olarak bulunması beklenmemektedir, zira İstanbul'un iklim ve habitat koşulları bu türün doğal yaşam alanlarından farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metrenin üzerindeki rakımlara kadar yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia cheiradenia, genellikle çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir büyüme formu sergiler:

• Büyüme Şekli: Genellikle çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir bitkidir. Boyu ve genel formu, yetiştiği çevre koşullarına göre değişiklik gösterebilir. Gövdeleri genellikle dik veya yükselici olup tabandan dallanabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Tüm Euphorbia türlerinde olduğu gibi, Euphorbia cheiradenia da kesildiğinde veya yaralandığında beyaz, sütlü ve tahriş edici bir özsu (lateks) salgılar. Bu özsu, bitkinin savunma mekanizmasının bir parçasıdır.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar genellikle almaşık (alternat) dizilişli, basit ve türe özgü bir şekle sahiptir. Yaprakların boyutu, şekli ve yüzey özellikleri (tüylü veya tüysüz olması gibi) türün tanımlanmasında önemli rol oynar.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar genellikle gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir ve renkleri sarımsı-yeşil tonlarında olabilir. Çiçeklenme dönemi genellikle ilkbahar sonu ve yaz başı arasında değişir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar genellikle karunkulalı (küçük bir ek çıkıntıya sahip) yapıdadır ve tür teşhisinde kullanılan morfolojik özellikler taşır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia cheiradenia, Batı Asya'nın kurak ve dağlık ekosistemlerinde özel bir adaptasyon gösteren bir sütleğen türüdür. Zorlu arazi koşullarına ve kuraklığa dayanıklılığı, onun bu bölgelerin florasında önemli bir rol oynamasını sağlar. Diğer sütleğenler gibi, bu türün de içerdiği zehirli lateks, otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır. Bu tür, bölgenin ekolojik zenginliğine katkıda bulunur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia cheiradenia, kurak taşlık yamaçlar, dağlık stepler, bozkırlar ve açık çalılıklar gibi iyi drene edilmiş, genellikle fakir topraklı alanları tercih eder. Genellikle tam güneşli veya yarı gölgeli ortamlarda yetişir.
• Ekolojik Rolü:Biyoçeşitlilik: Doğal ekosistemlerde belirli böcek türleri için besin veya yaşam alanı sağlayarak yerel biyoçeşitliliğe katkıda bulunur.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemi, eğimli ve erozyona açık arazilerde toprağın tutunmasına yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia cheiradenia, diğer Euphorbia türleri gibi dikkatle yaklaşılması gereken bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia cheiradenia, içerdiği sütlü özsu (lateks) nedeniyle zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bu özsu ciltle temas ettiğinde tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli ağrı, iltihaplanma ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel olarak İran gibi bölgelerde, Euphorbia cheiradenia'nın bitki özleri bazı enfeksiyonlar ve akrep sokmalarına karşı kullanıldığı belirtilse de, bu kullanımların bilimsel kanıtları yetersizdir ve zehirli yapısı nedeniyle ciddi sağlık riskleri taşır. Modern bilimsel araştırmalar, bitkinin özlerinin sıçanlarda kan basıncını düşürücü ve immün sistemi uyarıcı etkileri olduğunu göstermiştir. Ayrıca bazı çalışmalar bitkide sitotoksik ve antioksidan özelliklere sahip bileşikler olduğunu da ortaya koymuştur. Ancak bu araştırmalar, bitkinin insan sağlığı için güvenli olduğu anlamına gelmez ve tıbbi amaçla kesinlikle hekim kontrolü dışında kullanılmamalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Bitkinin yaprak özleri ile bakır nanoparçacıkları sentezi üzerine çalışmalar yapılmıştır, bu da bitkinin potansiyel endüstriyel kullanımlara sahip olabileceğini göstermektedir. Ancak yaygın ticari veya süs bitkisi olarak kullanımı yoktur.

5. Koruma Durumu

Euphorbia cheiradenia, doğal yayılış alanında genellikle yaygın olarak bulunan bir türdür. Bu nedenle, genellikle küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez ve IUCN Kırmızı Listesi'nde "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer almaktadır.

Türkiye'deki popülasyonları da bilinen yayılış alanlarında istikrarlı görünmektedir. Ancak, habitat kaybı, tarımsal faaliyetler veya aşırı otlatma gibi yerel faktörler bazı bölgelerde popülasyonları etkileyebilir. Yine de, genel olarak türün hayatta kalma durumu sağlamdır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia cheiradenia
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia cheiradenia
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar (Araştırma makaleleri: Antihypertensive Effect of Euphorbia cheiradenia in Rats; Stimulatory Effects of Euphorbia cheiradenia on Cell Mediated Immunity and Humoral Antibody Synthesis; Phytosynthesis of Cu/rGO using Euphorbia cheiradenia Boiss and study of its ability in the reduction of organic dyes and 4-nitrophenol in aqueous medium).
• https://www.inaturalist.org/observations/147560160