Euphorbia characias subsp. wulfenii (Wulfen Sütleğeni / Sarı Akdeniz Sütleğeni)

Bugün, Akdeniz Havzası'nın doğu ve orta kesimlerinde, özellikle kayalık ve güneşli yamaçlarda yoğun olarak bulunan, gösterişli ve parlak sarı-yeşil çiçek salkımlarıyla dikkat çeken Euphorbia characias subsp. wulfenii hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Halk arasında genellikle Wulfen Sütleğeni veya Sarı Akdeniz Sütleğeni olarak bilinen bu alt tür, adını Avusturyalı botanikçi Franz Xaver von Wulfen'den almıştır. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia characias subsp. wulfenii, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia characias türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, ana türden özellikle sarı renkli nektar bezleri ile ayrılırken, E. characias subsp. characias alt türünde bu bezler mor veya kahverengimsidir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia characias
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia characias subsp. wulfenii (Wulfen Sütleğeni / Sarı Akdeniz Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia characias subsp. wulfenii, doğal olarak Güney Fransa'dan Balkanlar'a (özellikle Hırvatistan, Karadağ, Arnavutluk, Yunanistan) ve Türkiye'ye kadar uzanan orta ve doğu Akdeniz Havzası'nda yayılış gösterir. Genellikle kuru ve güneşli yamaçları, taşlık arazileri, makilikleri, açık ormanlık alanları ve yol kenarlarını tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia characias subsp. wulfenii doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Akdeniz, Ege ve Marmara kıyı bölgelerinde yayılış gösterir. Şu an İstanbul'da olsak da, bu alt tür şehrin özellikle doğal kırsal alanlarında veya orman kenarlarında, uygun habitatlarda bulunabilir. Genellikle deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia characias subsp. wulfenii, ana türün genel özelliklerini taşısa da, belirgin ayırt edici özelliklere sahiptir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 80 ila 150 cm boylarında olabilen, çok yıllık, yarı odunsu veya çalılık formunda bir bitkidir. Ana tür gibi, tabanından itibaren yoğun dallanmalar gösteren dik, sağlam gövdelere sahiptir. Genellikle eski yapraklar döküldükten sonra çıplaklaşan, belirgin yaprak izleri taşıyan bir tabanı vardır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar sarmal (spiral) dizilişli, dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Genellikle grimsi-yeşil veya mavimsi-yeşil renkte olup, üzeri tüysüzdür. Yapraklar yoğun bir şekilde gövdeyi sarmış gibi durur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar, büyük ve gösterişli brakte yaprakları ile çevrilidir.
• Euphorbia characias subsp. wulfenii'nin siyatuymları genellikle parlak sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, yarım daire şeklinde sarı veya sarımsı-yeşil nektar bezleri bulunur. Bu sarı renkli bezler, bu alt türü E. characias subsp. characias (koyu mor/kahverengi nektar bezleri olan) gibi diğer alt türlerden ayırır. Çiçekler, gövde ucunda yoğun, silindirik, başak benzeri bir çiçek durumu (cyme) oluşturur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle hafif tüylüdür. Tohumlar küçük, pürüzsüz ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia characias subsp. wulfenii, Akdeniz coğrafyasının en çarpıcı ve yaygın sütleğenlerinden biridir. Özellikle parlak sarı çiçek salkımlarıyla peyzajda çok tercih edilen bir bitkidir. Kuraklığa ve zorlu topraklara karşı gösterdiği yüksek direnç, onun Akdeniz ekosistemindeki başarısının anahtarıdır. Bitkinin zehirli lateksi, doğal yaşamda otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma mekanizmasıdır, bu sayede popülasyonunu koruyabilir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia characias subsp. wulfenii, kuru ve güneşli yamaçlar, taşlık araziler, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar), açık çam ormanlık alanları, yol kenarları ve bozuk habitatlar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine mükemmel dayanıklılık gösterir, bu da onu bölge ekosistemleri için önemli bir tür yapar.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda açan büyük ve gösterişli çiçekleri, arılar ve diğer çeşitli böcekler için önemli bir nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Toprak Stabilizasyonu: Güçlü kök sistemiyle özellikle eğimli ve erozyona açık arazilerde toprağın tutunmasına yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia characias subsp. wulfenii, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşır, ancak aynı zamanda peyzajda çok popüler bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia characias subsp. wulfenii, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu (lateks), ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara ve zehirlenmeye neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu alt türe spesifik, güvenli veya bilimsel olarak kanıtlanmış bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa dayanıklılığı, gösterişli çiçek salkımları, dekoratif yaprakları ve yıl boyunca yeşil kalabilme özelliği nedeniyle peyzajda, özellikle Akdeniz tarzı bahçelerde ve kaya bahçelerinde son derece popüler bir süs bitkisidir. 'Tasmanian Tiger' gibi alacalı yapraklı ve 'Blackbird' gibi koyu çiçekli birçok kültivarı geliştirilmiştir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia characias subsp. wulfenii, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli Akdeniz habitatlarına kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir alt tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ana tür Euphorbia characias genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır ve alt tür için ayrı bir özel koruma statüsü genellikle belirtilmez.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle Akdeniz, Ege ve Marmara kıyı bölgelerindeki doğal alanlarda yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya yoğun turizm faaliyetleri gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia characias subsp. wulfenii
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia characias subsp. wulfenii
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia characias subsp. wulfenii
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları