Euphorbia chamaesyce (Trakya Sütleğeni / Yer Sütleğeni)

Bugün, yol kenarlarında, boş arazilerde, kaldırım çatlaklarında ve tarım alanlarında sıkça karşılaştığımız, yaygın bir sütleğen türü olan Euphorbia chamaesyce hakkında konuşacağız. Halk arasında "Trakya Sütleğeni" veya "Yer Sütleğeni" gibi adlarla bilinen bu tür, sürünücü veya yatık büyüme şekliyle dikkat çeker. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia chamaesyce, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "L." kısaltması, bitkinin ilk olarak Carl Linnaeus tarafından tanımlandığını göstermektedir. "Chamaesyce" epiteti, Antik Yunanca "chamai" (yerde, alçak) ve "sykon" (incir, burada Euphorbia cinsini temsil eden eski bir terim) kelimelerinden türemiştir, bitkinin yerde sürünücü büyüme şekline atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia chamaesyce (Trakya Sütleğeni / Yer Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia chamaesyce, doğal olarak Avrupa, Asya ve Afrika'nın ılıman bölgeleri ile Kuzey Amerika'ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Kozmopolit (geniş yayılışlı) bir türdür. Genellikle bozuk alanları, tarlaları, yol kenarlarını, kaldırımları ve açık, kumlu veya taşlık alanları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia chamaesyce doğal bir bitkidir ve ülkemizin hemen her bölgesinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu tür, şehrin her yerinde, özellikle insan etkileşiminin yoğun olduğu kentsel ve kırsal alanlarda yaygın olarak görülebilir. Deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia chamaesyce, genellikle tek yıllık, yatık büyüme formuyla kolayca tanınır:

• Büyüme Şekli: Genellikle tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri toprak üzerinde yatık veya sürünücü bir şekilde yayılır ve genellikle 5 ila 30 cm uzunluğa ulaşabilir. Gövdeler genellikle kırmızımsı renkte olup, hafif tüylüdür. Bitki, toprağın yüzeyine yayılıp mat benzeri bir yapı oluşturabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar karşılıklı (opposite) dizilişli, küçük, oval (ovate) ila eliptik şekildedir. Yaprak kenarları düz veya çok hafif dişli olabilir. Genellikle grimsi-yeşil renkte olup, bazen kırmızımsı lekeler taşıyabilirler. Yaprakların yüzeyinde ve alt tarafında ince tüyler bulunabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar oldukça küçüktür ve genellikle yaprak koltuklarından tek tek veya küçük gruplar halinde çıkar.
• Euphorbia chamaesyce'nin siyatuymları genellikle yeşilimsi-sarı veya kırmızımsı-kahverengi renkte olup, uç kısımlarında küçük, beyazımsı veya pembe kenarlı nektar bezleri bulunur.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ekim ayına kadar (ilk donlara kadar) uzundur.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle tüylüdür. Tohumlar küçük, köşeli ve grimsi renkte olup, genellikle yüzeylerinde küçük çukurlar veya tüberküller bulunur ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia chamaesyce, kentsel ve bozulmuş alanlara olağanüstü uyum sağlayan, buzdolabı çatlaklarından tarım arazilerine kadar her yerde karşımıza çıkabilen tipik bir pioner (öncü) bitkidir. Yatık büyüme şekli ve uzun çiçeklenme dönemi, tohum yayılımı için büyük bir avantaj sağlar. Bu türün tohumlarındaki belirgin karunkula, karıncaların tohumları taşımasına ve böylece yayılışına yardımcı olan bir mekanizmaya işaret eder. Zehirli lateksi, her ne kadar küçük bir bitki olsa da, onu otçul hayvanlara karşı korur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia chamaesyce, bozuk alanlar, tarlalar, bahçeler, yol kenarları, kaldırımlar, kumlu alanlar, çakıllı topraklar ve boş arsalar gibi her türlü iyi drene edilmiş, güneşi seven habitatı tercih eder. Kuraklığa oldukça dayanıklıdır.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş ve çıplak topraklarda ilk yerleşen bitkilerden biri olarak toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olur.
• Yabani Ot: Tarım alanlarında ürünlere rekabet eden ve bazen verim kaybına neden olan önemli bir yabani ot olarak kabul edilir.
• Tozlaşma: Küçük çiçekleri olmasına rağmen, uzun çiçeklenme dönemi boyunca çeşitli küçük böcekler için nektar kaynağı olabilir.
• Tohum Yayılımı: Karıncalar tarafından tohum yayılımı (myrmecochory) ile etkili bir şekilde yayılır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia chamaesyce, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia chamaesyce, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bazı bölgelerde geleneksel tıpta ishal, dizanteri gibi rahatsızlıkların tedavisinde kullanıldığı bildirilse de, bilimsel kanıtlar yetersizdir ve zehirli olması nedeniyle kesinlikle önerilmez. Bitkiden elde edilen bazı bileşiklerin anti-inflamatuar veya antikanser özelliklerine dair sınırlı araştırmalar bulunmaktadır, ancak bunlar klinik kullanıma uygun değildir.
• Diğer Kullanım Alanları: Genellikle bir yabani ot olarak kabul edildiği için kontrol altına alınması gerekebilir. Süs bitkisi olarak ticari bir değeri yoktur.

5. Koruma Durumu

Euphorbia chamaesyce, çok geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklıdır. İnsan faaliyetleriyle bozulmuş habitatlarda hızla yayıldığı için yaygınlığı artmaya devam etmektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia chamaesyce
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia chamaesyce
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia chamaesyce
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları