Euphorbia cassia subsp. cassia (Tipik Sakız Sütleğeni Alt Türü)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz Havzası'nda, kayalık ve taşlık yamaçlarda yayılış gösteren, tipik Euphorbia cassia türünün bir alt türü olan Euphorbia cassia subsp. cassia hakkında bilgi vereceğiz. Bu alt tür, ana türün belirgin morfolojik özelliklerini taşır. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, ana türün adına ithafen Tipik Sakız Sütleğeni Alt Türü olarak adlandırılabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia cassia subsp. cassia, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia cassia türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, türün ilk tanımlanan ve standart özelliklerini taşıyan formudur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia cassia
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia cassia subsp. cassia (Tipik Sakız Sütleğeni Alt Türü)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia cassia subsp. cassia, doğal olarak Doğu Akdeniz adalarında (özellikle Rodos, Sakız, Samos) ve Türkiye'nin Ege ve Güneybatı Anadolu kıyı bölgelerinde yayılış gösterir. Genellikle kalkerli (kireçtaşı) kayalık yamaçları, makilikleri ve kuru çalılıkları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia cassia subsp. cassia doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Ege ve Akdeniz kıyı bölgelerinde (örneğin Muğla, Antalya) yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu alt türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve toprak koşulları, bu türün tercih ettiği tipik Akdeniz habitatlarından farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia cassia subsp. cassia, tipik Akdeniz çalılıklarına benzer, yarı odunsu bir büyüme formu sergiler:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık, yarı odunsu veya çalılık formunda bir bitkidir. Tabanından itibaren yoğun dallanmalar gösterir. Gövdeleri genellikle sert, odunsu ve kıvrık olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle oval (ovate) ila eliptik veya mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dalgalı olabilir. Genellikle grimsi-yeşil renkte olup, üzeri hafif tüylü veya tüysüzdür.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia cassia subsp. cassia'nın siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, yarım daire şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle büyük ve gösterişli şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle pürüzsüz veya hafif pürüzlü olabilir. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia cassia subsp. cassia, Doğu Akdeniz'in kurak ve kireçtaşı zengini kayalık habitatlarına mükemmel uyum sağlamış bir türdür. Yarı odunsu yapısı ve yoğun dallanması, bu zorlu koşullarda hayatta kalmasını sağlar. Erken ilkbaharda açan parlak sarı çiçekleri, Akdeniz ekosistemindeki arılar ve diğer tozlaştırıcılar için önemli bir besin kaynağıdır. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi de bitkinin doğal bir savunma mekanizmasıdır ve otçul hayvanlara karşı koruma sağlar."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia cassia subsp. cassia, kireçtaşı kayalık yamaçlar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar), kuru otlaklar ve açık çam ormanlık alanları gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine dayanıklılık gösterir.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve kayalık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Habitat Sağlayıcı: Yoğun dallı yapısıyla küçük omurgasızlar ve böcekler için barınak sağlayabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia cassia subsp. cassia, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia cassia subsp. cassia, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu alt türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa dayanıklılığı ve erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri nedeniyle bazı Akdeniz iklimi bahçelerinde veya kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılabilir. Ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia cassia subsp. cassia, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli Akdeniz habitatlarına uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir alt tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle Ege ve Akdeniz kıyı bölgelerindeki doğal alanlarda yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, yoğun turizm faaliyetleri veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia cassia subsp. cassia
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia cassia subsp. cassia
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia cassia subsp. cassia
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları