Euphorbia boissieriana (Boissier Sütleğeni)

Bugün, özellikle Türkiye'nin doğu ve güneydoğu bölgeleri ile yakın coğrafyalarda, taşlık yamaçlarda ve steplerde yayılış gösteren Euphorbia boissieriana hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, adını ünlü İsviçreli botanikçi Pierre Edmond Boissier'den alan bu türü Boissier Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia boissieriana, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Woronow" kısaltması, bitkinin Georg Woronow tarafından tanımlandığını göstermektedir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia boissieriana (Boissier Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia boissieriana, doğal olarak Türkiye'nin doğu ve güneydoğu bölgeleri, Kafkasya (Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan) ve İran'ın kuzeybatısı gibi Batı Asya coğrafyasında yayılış gösterir. Genellikle kurak ve taşlık yamaçları, stepleri, bozkırları, açık ormanlık alanları ve çalılıkları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia boissieriana doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu türün İstanbul'da doğal olarak bulunması beklenmez. İstanbul'un iklim ve toprak koşulları, bu türün tercih ettiği doğal habitatlardan farklıdır. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia boissieriana, genellikle çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir büyüme formu sergiler:

• Büyüme Şekli: Genellikle 15 ila 45 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu veya yarı çalımsı bir bitkidir. Tabanından itibaren dallanan, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Bitki genellikle tüylü (havlı) veya hafif tüylü bir yapıya sahiptir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle şeritsi (linear) ila dar mızraksı (lanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düz veya hafif dişli olabilir. Yapraklar genellikle grimsi-yeşil renkte olup, bazen hafif tüylüdür.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia boissieriana'nın siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, genellikle karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia boissieriana, Doğu Anadolu'nun kurak ve yüksek rakımlı steplerine adapte olmuş, oldukça dayanıklı bir sütleğen türüdür. Bu tür, bölgenin eşsiz florasının bir parçasıdır ve ekosistemdeki biyoçeşitliliğe katkıda bulunur. Zehirli lateksi, bitkinin kendini otçul hayvanlara karşı koruyan önemli bir savunma mekanizmasıdır. Bu türün doğal habitatındaki varlığı, bölgenin ekolojik sağlığı için önemlidir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia boissieriana, kuru ve taşlık yamaçlar, stepler, bozkırlar, açık ormanlık alanlar ve çalılıklar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya volkanik topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli veya yarı gölgeli alanlarda bulunabilir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına uyum sağlamış olması, onu bu zorlu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Biyoçeşitlilik: Yaşam alanındaki bitki örtüsüne ve faunaya katkıda bulunarak ekosistemdeki çeşitliliği artırır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia boissieriana, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia boissieriana, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia boissieriana, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı, aşırı otlatma veya tarım alanlarının genişlemesi gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia boissieriana
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia boissieriana
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia boissieriana
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları