Euphorbia barrelieri subsp. thessala (Teselya Barrelier Sütleğeni)

Bugün, önceki sohbetimizde genel olarak ele aldığımız Euphorbia barrelieri türünün, özellikle Yunanistan'ın Teselya bölgesine özgü bir alt türü olan Euphorbia barrelieri subsp. thessala hakkında detaylı bilgi vereceğiz. "Thessala" epiteti, bitkinin coğrafi yayılış alanına, yani antik Teselya bölgesine atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bu adı nedeniyle Teselya Barrelier Sütleğeni olarak adlandırılabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia barrelieri subsp. thessala, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia barrelieri türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, ana türden bazı morfolojik detaylar veya coğrafi yayılış ile ayrılır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia barrelieri
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia barrelieri subsp. thessala (Teselya Barrelier Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia barrelieri subsp. thessala, doğal olarak Yunanistan'a, özellikle Teselya bölgesine (orta Yunanistan) özgü bir alt türdür. Ana türün Batı Akdeniz yayılışının doğu sınırlarında yer alır. Genellikle kuru ve taşlık yamaçları, makilikleri ve otlak alanları tercih eder.

Bu alt tür, Türkiye florası için doğal bir bitki değildir. Yayılış alanı tamamen Yunanistan ile sınırlıdır. Şu anki konumumuz İstanbul'da bulunuyoruz ve Euphorbia barrelieri subsp. thessala'nın İstanbul'da veya Türkiye'nin genelinde doğal olarak bulunması beklenmez. Ancak, botanik bahçelerinde veya özel koleksiyonlarda kültüre alınmış örneklerine rastlanabilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia barrelieri subsp. thessala, ana türün genel özelliklerini taşır ancak bölgesel adaptasyonlar nedeniyle farklılıklar gösterebilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, yarı odunsu veya otsu bir bitkidir. Tabanından itibaren dallanan, yoğun, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Gövdeler genellikle hafif etli ve çıplak olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle şeritsi (linear) ila ters mızraksı (oblanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Gövdenin alt kısımlarındaki yapraklar genellikle erken dökülür ve üst kısımlarda yoğunlaşır. Renkleri grimsi-yeşil olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia barrelieri subsp. thessala'nın siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, hilal şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi veya yalancı şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Mayıs ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle hafif pürüzlü veya granüllü olabilir. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia barrelieri subsp. thessala, Yunanistan'ın Teselya bölgesinin spesifik koşullarına adapte olmuş yerel bir alt türdür. Ana türün özelliklerini taşımakla birlikte, coğrafi izolasyon ve yerel çevresel faktörler nedeniyle kendine özgü varyasyonlar geliştirmiş olabilir. Kuraklığa dayanıklılığı ve erken ilkbaharda açan çiçekleri, Akdeniz ekosistemlerinde önemli bir rol oynamasını sağlar. Zehirli lateksi, bitkinin kendini otçul hayvanlara karşı koruyan güçlü bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia barrelieri subsp. thessala, kayalık yamaçlar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar), kuru otlaklar ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya taşlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Etli gövdeleri ve yaprakları sayesinde su depolayarak Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine dayanıklılık gösterir.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia barrelieri subsp. thessala, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia barrelieri subsp. thessala, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu alt türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa dayanıklılığı ve erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri nedeniyle bazı Akdeniz iklimi bahçelerinde veya kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılabilir. Ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia barrelieri subsp. thessala, ana tür kadar geniş bir yayılıma sahip olmasa da, belirli bir coğrafi alana özgü olması nedeniyle yerel olarak önemli bir biyolojik değer taşır. Geniş Akdeniz havzasındaki Euphorbia türleri genellikle tehdit altında olmasa da, bu alt türün yayılışının dar olması onu yerel habitat tahribatına karşı daha hassas hale getirebilir. IUCN Kırmızı Listesi'nde alt tür olarak ayrı bir değerlendirmesi bulunmamakla birlikte, ana tür genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Teselya bölgesindeki doğal habitatlarının korunması, bu alt türün sürekliliği için önem taşır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia barrelieri subsp. thessala
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia barrelieri subsp. thessala
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia barrelieri subsp. thessala
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları