Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri (Tipik Barrelier Sütleğeni Alt Türü)

Bugün, önceki sohbetimizde genel olarak ele aldığımız Euphorbia barrelieri türünün tipik varyetesi olan Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri hakkında daha detaylı bilgi vereceğiz. Bir türün bilimsel adının alt tür düzeyinde tekrar edilmesi, o alt türün türün orijinal olarak tanımlandığı ve adlandırıldığı morfolojik özellikleri taşıdığını gösterir. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, ana türün adını takiben Tipik Barrelier Sütleğeni Alt Türü olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia barrelieri türüne ait bir alt türdür. Bu alt tür, türün ilk tanımlanan ve standart özelliklerini taşıyan formudur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia barrelieri
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri (Tipik Barrelier Sütleğeni Alt Türü)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, ana tür olan Euphorbia barrelieri'nin doğal yayılış alanını takip eder: İtalya, Balkanlar'ın batı kıyıları (Arnavutluk, Yunanistan) ve Malta gibi Akdeniz Havzası'nda yayılış gösterir. Genellikle kayalık yamaçları, makilikleri, çalı formasyonlarını ve kuru otlakları tercih eder.

Bu alt tür, Türkiye florası için doğal bir bitki değildir. Yayılış alanı, Türkiye'nin batısında yer alan Yunanistan ve İtalya gibi ülkelerdir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri'nin İstanbul'da veya Türkiye'nin genelinde doğal olarak bulunması beklenmez. Ancak, botanik bahçelerinde veya özel koleksiyonlarda kültüre alınmış örneklerine rastlanabilir. Genellikle deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, ana türün genel özelliklerini paylaşır ve belirgin morfolojik farklılıklar göstermez; türün tipik halidir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, yarı odunsu veya otsu bir bitkidir. Tabanından itibaren dallanan, yoğun, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Gövdeler genellikle hafif etli ve çıplak olabilir.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle şeritsi (linear) ila ters mızraksı (oblanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Gövdenin alt kısımlarındaki yapraklar genellikle erken dökülür ve üst kısımlarda yoğunlaşır. Renkleri grimsi-yeşil olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri'nin siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, hilal şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi veya yalancı şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Mayıs ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle hafif pürüzlü veya granüllü olabilir. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, Batı Akdeniz'in tipik kurak ve taşlık habitatlarına adapte olmuş bir alt türdür. Gövdesindeki hafif etlilik, su depolama yeteneğini artırarak zorlu yaz koşullarına dayanmasını sağlar. Erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri, bölgenin ilk uyanan tozlaştırıcıları için önemli bir besin kaynağıdır. Toksik lateksi, bitkinin kendini otçul hayvanlara karşı koruyan doğal bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, kayalık yamaçlar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar), kuru otlaklar, yol kenarları ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya taşlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Etli gövdeleri ve yaprakları sayesinde su depolayarak Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine dayanıklılık gösterir.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu alt türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa dayanıklılığı ve erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri nedeniyle bazı Akdeniz iklimi bahçelerinde veya kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılabilir. Ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli Akdeniz habitatlarına uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir alt tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmadığı için ülkemiz florası açısından bir koruma durumu söz konusu değildir. Ancak, ana yayılış alanlarında habitat tahribatı veya yoğun turizm gibi yerel faktörler bazı popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia barrelieri subsp. barrelieri
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları