Euphorbia barrelieri

Euphorbia barrelieri (Barrelier Sütleğeni)

Bugün, özellikle Akdeniz Havzası'nın batı ve orta kısımlarında, kayalık ve kurak yamaçlarda yayılış gösteren, kendine özgü habitusuyla dikkat çeken Euphorbia barrelieri hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, adını Fransız botanikçi Jacques Barrelier'den alan bu türü Barrelier Sütleğeni olarak adlandırabiliriz. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia barrelieri, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Savi" kısaltması, bitkinin Gaetano Savi tarafından tanımlandığını göstermektedir. Adını 17. yüzyıl Fransız botanikçisi Jacques Barrelier'den almıştır.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Takım (Order): Malpighiales
Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
Tür (Species): Euphorbia barrelieri (Barrelier Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia barrelieri, doğal olarak İtalya, Balkanlar'ın batı kıyıları (Arnavutluk, Yunanistan), Malta ve Kuzey Afrika'nın bazı bölgelerine kadar uzanan Akdeniz Havzası'nda yayılış gösterir. Genellikle kayalık yamaçları, makilikleri, çalı formasyonlarını ve kuru otlakları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia barrelieri doğal bir bitki değildir. Bu türün ana yayılış alanı Türkiye'nin batısında yer alan Yunanistan ve İtalya gibi ülkelerdir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve Euphorbia barrelieri'nin İstanbul'da veya Türkiye'nin genelinde doğal olarak bulunması beklenmez. Ancak, botanik bahçelerinde veya özel koleksiyonlarda kültüre alınmış örneklerine rastlanabilir. Genellikle deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia barrelieri, özellikle etli gövdeleri ve dallanma şekliyle dikkat çeken bir türdür:

Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, yarı odunsu veya otsu bir bitkidir. Tabanından itibaren dallanan, yoğun, dik veya yükselici gövdelere sahiptir. Gövdeler genellikle hafif etli ve çıplak olabilir.
Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle şeritsi (linear) ila ters mızraksı (oblanceolate) şekildedir. Yaprak kenarları düzdür. Gövdenin alt kısımlarındaki yapraklar genellikle erken dökülür ve üst kısımlarda yoğunlaşır. Renkleri grimsi-yeşil olabilir.
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
Euphorbia barrelieri'nin siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında dört adet belirgin, hilal şeklinde nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi veya yalancı şemsiyemsi bir çiçek durumunda kümelenirler.
Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Mayıs ayına kadar sürer.
Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi genellikle hafif pürüzlü veya granüllü olabilir. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia barrelieri, Batı Akdeniz'in kurak ve taşlık koşullarına adapte olmuş, oldukça dirençli bir sütleğen türüdür. Dallanmış ve hafif etli gövdeleri, bu türün su kıtlığına dayanıklılığını artırır. Erken ilkbaharda ortaya çıkan parlak sarı çiçekleri, Akdeniz ekosistemindeki erken dönem tozlaştırıcılar için önemli bir kaynak teşkil eder. Diğer sütleğenler gibi, zehirli lateksi de bitkinin doğal bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi: Euphorbia barrelieri, kayalık yamaçlar, makilikler, garrigue (alçak çalılıklar), kuru otlaklar, yol kenarları ve açık ormanlık alanlar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya taşlı topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli alanlarda en iyi şekilde gelişir.
Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Etli gövdeleri ve yaprakları sayesinde su depolayarak Akdeniz'in uzun, kurak yaz dönemlerine dayanıklılık gösterir.
Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
Toprak Stabilizasyonu: Kök sistemiyle özellikle eğimli ve taşlık arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia barrelieri, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia barrelieri, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
Süs Bitkisi ve Peyzaj: Kuraklığa dayanıklılığı ve erken ilkbaharda açan parlak çiçekleri nedeniyle bazı Akdeniz iklimi bahçelerinde veya kaya bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılabilir. Ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia barrelieri, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli Akdeniz habitatlarına uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'de doğal olarak bulunmadığı için ülkemiz florası açısından bir koruma durumu söz konusu değildir. Ancak, ana yayılış alanlarında habitat tahribatı veya yoğun turizm gibi yerel faktörler bazı popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi