Euphorbia aulacosperma (Oluklu Tohumlu Sütleğen)

Bugün, özellikle Balkanlar, Türkiye ve yakın coğrafyalarda, çeşitli habitatlarda yayılış gösteren ve tohumlarının kendine özgü oluklu yapısıyla dikkat çeken Euphorbia aulacosperma hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "aulacosperma" (oluklu tohumlu) kelimesinden dolayı Oluklu Tohumlu Sütleğen olarak adlandırılabilir. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia aulacosperma, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Boiss." kısaltması, bitkinin Pierre Edmond Boissier tarafından tanımlandığını göstermektedir. "Aulacosperma" epiteti, Antik Yunanca "aulax" (oluk) ve "sperma" (tohum) kelimelerinden türemiştir, bitkinin tohumlarının yüzeyindeki belirgin oluklara atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class):: Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family):: Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia aulacosperma (Oluklu Tohumlu Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia aulacosperma, doğal olarak Balkan Yarımadası (özellikle Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan), Türkiye, Kırım, Kafkasya, İran ve Irak'a kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle bozkırlar, stepler, tarla kenarları, yol kenarları, çam ormanlarının açıklıkları ve taşlık yamaçları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia aulacosperma doğal bir bitkidir ve ülkemizin neredeyse tüm bölgelerinde, özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu, Karadeniz'in iç kesimleri, Marmara ve Ege'nin iç kesimlerinde yayılış gösterir. Şu anki konumumuz İstanbul'da, şehrin çevresindeki tarım alanlarında veya bozuk habitatlarda bu türe rastlamak mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia aulacosperma, tek yıllık büyüme formu, belirgin tohum yapısı ve tipik sütleğen çiçek yapısıyla karakterize edilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 60 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici, genellikle tabandan veya üst kısımlardan dallanmış olabilir. Bitki genellikle tüysüz (glabrous) veya çok az tüylüdür.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi (linear) şekildedir. Kenarları düz veya çok hafif dişli olabilir. Yapraklar genellikle grimsi-yeşil veya açık yeşil renkte olup, bazen hafif tüylü olabilirler.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia aulacosperma'nın siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında iki adet belirgin nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür.
• Tohum Özelliği: Tohumlar, bu türün en belirgin morfolojik özelliğidir. Genellikle uzunlamasına oluklu veya çukurlu bir yüzeye sahiptirler. Tohumlar küçük ve karunkulalıdır (tohumun beslenmesine yardımcı olan etli bir çıkıntıya sahip). Bu oluklu yapı, türün ayırt edilmesinde önemli bir karakterdir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia aulacosperma, özellikle tohum morfolojisiyle tanınan bir türdür. Bu oluklu yapı, tohumun yayılım mekanizmasında veya toprakla etkileşiminde bir avantaja sahip olabilir. Tek yıllık yaşam döngüsü ve geniş habitat toleransı, onu yaygın bir tür haline getirir. Bozkır ve step ekosistemlerinde sıkça görülür ve bitki topluluklarının önemli bir parçasını oluşturur. Zehirli lateksi, bitkinin kendini otçul hayvanlardan korumasını sağlar ve bu da onun hayatta kalma şansını artırır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia aulacosperma, bozkırlar, stepler, tarla kenarları, yol kenarları, boş araziler, çam ormanlarının açıklıkları ve taşlık yamaçlar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya killi topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli veya yarı gölgeli alanlarda bulunabilir.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ürünlere rekabet edebilen bir yabani ot olarak kabul edilebilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir ve toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Çiçeklenme döneminde çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Tek Yıllık Olması: Kısa yaşam döngüsü, hızlı büyüme ve tohum üretimi ile değişen çevre koşullarına hızla adapte olabilmesini sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia aulacosperma, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia aulacosperma, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Tarım alanlarında bir yabani ot olarak görüldüğü için bazen kontrol altına alınması gerekebilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia aulacosperma, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da oldukça yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya yoğun tarımsal faaliyetler gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Ancak, genel yayılışı ve hızlı çoğalma yeteneği, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia aulacosperma
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia aulacosperma
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia aulacosperma
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları

https://www.inaturalist.org/gözlemler/118544704