Euphorbia arvalis subsp. arvalis (Tipik Tarla Sütleğeni Alt Türü)

Bugün, özellikle Balkanlar'dan Türkiye'ye kadar uzanan geniş bir coğrafyada, tarla kenarlarında, yol kenarlarında ve bozuk alanlarda sıkça rastladığımız Euphorbia arvalis subsp. arvalis alt türünü ele alacağız. Bu alt tür, Euphorbia arvalis türünün tipik (yani ilk tanımlanan ve adlandırılan) halidir. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, yayılış alanı ve ana türün adına ithafen Tipik Tarla Sütleğeni Alt Türü olarak adlandırılabilir. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia arvalis subsp. arvalis, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia arvalis türüne ait bir alt türdür. "Arvalis" epiteti Latince'den gelir ve tarla, ekili alan anlamına gelir; bitkinin genellikle tarım arazilerinde ve bozuk habitatlarda bulunmasına atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia arvalis
• Alt Tür (Subspecies): Euphorbia arvalis subsp. arvalis (Tipik Tarla Sütleğeni Alt Türü)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia arvalis subsp. arvalis, doğal olarak Balkan Yarımadası'ndan (özellikle Bulgaristan, Yunanistan) Türkiye ve Kafkasya'ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle tarla kenarları, yol kenarları, boş araziler, stepler ve bozuk habitatları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia arvalis subsp. arvalis doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Marmara, Trakya, Karadeniz'in iç kesimleri, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anki konumumuz İstanbul'da, özellikle tarım arazilerinin veya bozuk alanların bulunduğu bölgelerde bu alt türe rastlamak mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia arvalis subsp. arvalis, tek yıllık büyüme formu ve tipik sütleğen çiçek yapısıyla karakterize edilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 40 cm boylarında olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdeleri dik veya yükselici, genellikle tabandan itibaren dallanmış olabilir. Bitki genellikle tüysüz (glabrous) veya hafif tüylüdür.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle oval (ovate) ila eliptik veya ters yumurta (obovate) şeklindedir. Yaprak kenarları düz veya çok hafif dişli olabilir. Yapraklar genellikle yeşil renkte olup, siyatuymların altındaki brakte yaprakları daha açık yeşil veya sarımsı-yeşil olabilir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia arvalis subsp. arvalis'in siyatuymları genellikle sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında iki adet belirgin nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Temmuz ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyve yüzeyi pürüzsüz veya hafif pürüzlü olabilir. Tohumlar küçük, genellikle karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia arvalis subsp. arvalis, adından da anlaşılacağı gibi, genellikle bozuk alanlar ve tarım arazileri gibi insan etkileşiminin olduğu habitatlarda kolayca yayılan bir türdür. Tek yıllık yaşam döngüsü, bitkinin hızlı bir şekilde üremesini ve geniş alanlara yayılmasını sağlar. Zehirli lateksi, bitkinin kendisini otçul hayvanlardan korumasını sağlayan doğal bir savunma mekanizmasıdır. Bu, onun çevresel baskılara rağmen varlığını sürdürmesine yardımcı olur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia arvalis subsp. arvalis, tarla kenarları, ekili alanlar, nadasa bırakılmış araziler, yol kenarları, boş arsalar, bozkırlar ve çalılıklar gibi iyi drene edilmiş, genellikle kireçli veya killi topraklı yerleri tercih eder. Tam güneşli veya yarı gölgeli alanlarda bulunabilir.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ürünlere rekabet edebilen bir yabani ot olarak kabul edilebilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir ve toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Çiçeklenme döneminde çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Tek Yıllık Olması: Kısa yaşam döngüsü, hızlı büyüme ve tohum üretimi ile değişen çevre koşullarına hızla adapte olabilmesini sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia arvalis subsp. arvalis, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia arvalis subsp. arvalis, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Tarım alanlarında bir yabani ot olarak görüldüğü için bazen kontrol altına alınması gerekebilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia arvalis subsp. arvalis, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir alt tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle tarım alanları ve bozuk habitatlarda yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya yoğun tarımsal faaliyetler gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları etkileyebilir, ancak genel yayılışı ve hızlı çoğalma yeteneği, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia arvalis subsp. arvalis
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia arvalis subsp. arvalis
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia arvalis subsp. arvalis
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları