Euphorbia anacampseros var. tmolea (İzmir Kum Sütleğeni)

Bugün, önceki sohbetimizde genel olarak ele aldığımız Güney Afrika kökenli Euphorbia anacampseros türünün, Türkiye'ye özgü bir varyetesi olan Euphorbia anacampseros var. tmolea hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Bu varyete, ana türün etli yapraklı karakterini taşımakla birlikte, Anadolu'nun belirli coğrafyalarına adapte olmuş benzersiz özelliklere sahiptir. "Tmolea" epiteti, İzmir'in Bozdağlar (Antik dönemde Tmolus Dağı) bölgesine atıfta bulunur. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, yayılış alanına ithafen İzmir Kum Sütleğeni olarak adlandırılabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia anacampseros var. tmolea, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia anacampseros türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, ana türden coğrafi yayılışı ve muhtemelen bazı morfolojik detaylarla ayrılır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia anacampseros
• Varyete (Variety): Euphorbia anacampseros var. tmolea (İzmir Kum Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia anacampseros var. tmolea, Türkiye'ye endemik bir varyetedir. Yayılışı özellikle İzmir ili civarında, Bozdağlar (Tmolus Dağı) mevkiinde yoğunlaşmıştır. Bu varyete, kuru ve yarı kurak bölgelerde, kumlu veya çakıllı topraklarda, güneşli ve iyi drene edilmiş alanlarda bulunur.

Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve Euphorbia anacampseros var. tmolea'nın doğal yayılış alanı İstanbul değildir. İzmir ve çevresi gibi spesifik habitatlara özgü bir tür olduğu için, İstanbul'da sadece botanik bahçelerinde veya özel koleksiyonlarda bulunması mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia anacampseros var. tmolea, ana türün etli yapraklı karakterini taşır ancak lokal adaptasyonları nedeniyle bazı varyete içi farklılıklar gösterebilir:

• Büyüme Şekli: Genellikle küçük, küresel veya silindirik gövdeli, çok yıllık etli (sukkulent) bir bitkidir. Toprak yüzeyinde yoğun kümeler oluşturabilir. Bitkinin ana gövdesi genellikle kısadır ve etli yaprakları rozet şeklinde veya spiral dizilimle top gibi kompakt bir görünüm oluşturur.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar etli (sukkulent), kalın, oval veya neredeyse yuvarlak şekillidir. Genellikle grimsi-yeşil renkte olup, bazen morumsu veya kırmızımsı tonlar alabilirler. Yapraklar genellikle sıkı bir şekilde gövdeye yapışık gibi görünür ve bitkiye kompakt bir görünüm verir. Yaprak tipi anatomik incelemelerde bifasiyal olarak belirlenmiştir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyumlar küçük ve gösterişsizdir, genellikle yaprak koltuklarından tek tek veya küçük gruplar halinde çıkar.
• Siyatuymlar genellikle sarımsı-yeşil veya kahverengimsi renkte olup, nektar bezleri belirgindir.
• Çiçeklenme dönemi genellikle yaz aylarında gerçekleşir, ancak doğal habitatındaki koşullara bağlı olarak değişebilir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, yuvarlak ve karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia anacampseros var. tmolea, Türkiye florasının nadir ve endemik bir parçasıdır. İzmir'in Bozdağlar gibi spesifik coğrafyalarında bulunması, onun dar adaptasyon aralığını ve yerel ekosistemlere olan bağımlılığını gösterir. Bu varyetenin etli yapraklı yapısı, bölgenin kurak iklim koşullarına gösterdiği olağanüstü adaptasyonun bir kanıtıdır. Toksik lateksi, bitkiyi otçul hayvanlardan koruyarak hayatta kalma şansını artırır. Endemik olması, korunması gereken önemli bir biyolojik değer olduğunu vurgular."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia anacampseros var. tmolea, doğal olarak kuru, kumlu veya çakıllı toprakları, kaya oyuklarını ve açık, güneşli yamaçları tercih eder. İzmir'in Bozdağlar bölgesindeki bu tür, özellikle silisikol (silika zengini toprağı seven) karakterli bitki birlikleri içinde bulunabilir. İyi drene edilmiş topraklar onun için hayati öneme sahiptir.
• Ekolojik Rolü:Kuraklık Toleransı: Etli yapısıyla su depolama ve su kaybını azaltma yeteneği, onu kurak ekosistemlerde önemli bir tür yapar.
• Habitat Stabilizasyonu: Özellikle eğimli ve kumlu arazilerde kök sistemiyle toprağın stabilizasyonuna katkıda bulunabilir.
• Biyoçeşitlilik: Türkiye'nin zengin bitki biyoçeşitliliğinin bir parçası olarak ekosistemdeki çeşitliliğe katkıda bulunur ve endemik statüsüyle bilimsel açıdan değerlidir.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia anacampseros var. tmolea, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia anacampseros var. tmolea, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Bu varyeteye özgü geleneksel veya modern tıbbi kullanım bilgisi sınırlıdır. Ancak, yapılan bazı fitokimyasal çalışmalarda, bitkiden sikloartan ve polimetoksi flavonoidler gibi bileşikler izole edilmiştir. Zehirli olması ve sınırlı yayılışı nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Koleksiyonculuk: Türkiye'ye endemik ve özel bir varyete olması nedeniyle, özellikle sukulent koleksiyoncuları veya endemik bitki meraklıları için ilgi çekici olabilir. Ancak kültüre alınması ve bakımı, doğal habitat koşullarının taklit edilmesini gerektirebilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia anacampseros var. tmolea, Türkiye'ye endemik bir varyete olması ve doğal yayılış alanının sınırlı olması nedeniyle tehdit altındadır. IUCN Kırmızı Listesi'ne göre Hassas (Vulnerable - VU) kategorisinde yer almaktadır. Bu, türün doğal yaşam alanında yüksek tehdit altında olduğunu ve gelecekte yok olma riskiyle karşı karşıya kalabileceğini gösterir.

Koruma çalışmaları, bu varyetenin doğal habitatının korunmasını, yasa dışı toplamaya karşı tedbirleri ve ex-situ (doğal yaşam alanı dışında) koruma programlarını (botanik bahçelerinde yetiştirme, tohum bankalarında saklama) içermelidir. İzmir'deki Bozdağlar gibi önemli yaşam alanlarının korunması hayati öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Bağbahçe Bilim Dergisi - İzmir İlinde Yayılış Gösteren Euphorbia anacampseros Boiss. var. tmolea M.S. Khan ve Euphorbia myrsinites L. Taksonlarının Karşılaştırmalı Anatomisi.
• Floranatolica - Euphorbia anacampseros var. tmolea.
• DergiPark - İzmir İlinde Bulunan Nadir, Endemik ve Tehdit Altındaki Bitki Türlerinin Toplanması ve Ex Situ Muhafazası.
• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia anacampseros.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia anacampseros var. tmolea.
• Ege Üniversitesi Açık Erişim Sistemi - Euphorbia anacampseros var. tmolea türü ile fitokimyasal çalışmalar.
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi ve Türkiye florası için yerel değerlendirmeler).
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları.