Euphorbia amygdaloides var. robbiae (Robb'un Badem Yapraklı Sütleğeni)

Bugün, özellikle bahçe meraklıları arasında popüler olan, yer örtücü özelliğiyle bilinen ve Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasına ait Euphorbia amygdaloides var. robbiae hakkında konuşacağız. Bu varyete, ana tür olan Euphorbia amygdaloides'in bir alt çeşididir ve adını onu Türkiye'de keşfeden Amerikalı bitki toplayıcısı Mary Robb'dan almıştır. Halk arasında Robb'un Badem Yapraklı Sütleğeni veya Orman Perisi Sütleğeni olarak da anılabilir. Diğer sütleğenler gibi, bu bitki de toksik özellikler taşır ve dikkatli olunması gereken bir türdür.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia amygdaloides türüne ait bir varyetedir. Bu varyete, özellikle bahçe kültürü için popüler hale gelmiş ve çoğu zaman ticari olarak "Euphorbia robbiae" olarak da adlandırılmıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia amygdaloides
• Varyete (Variety): Euphorbia amygdaloides var. robbiae (Robb'un Badem Yapraklı Sütleğeni)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia amygdaloides var. robbiae'nin doğal yayılış alanı, ana tür olan Euphorbia amygdaloides'e göre daha sınırlıdır. Bu varyetenin orijinal olarak Türkiye'nin kuzeybatısındaki (özellikle Kuzey Anadolu'daki) ormanlık alanlardan toplandığı bilinmektedir. Özellikle nemli ve gölgelik yapraklı orman zeminlerini tercih eder.

İstanbul'da, coğrafi yakınlık ve benzer habitat koşulları göz önüne alındığında, doğal olarak bazı ormanlık alanlarda bulunma ihtimali vardır. Ancak, ana tür olan E. amygdaloides var. amygdaloides kadar yaygın değildir. Çoğunlukla bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, ana türden özellikle yapraklarının parlaklığı ve daha az tüylü yapısıyla ayrılır:

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 60 cm boylarında olabilen, çok yıllık, her dem yeşil otsu bir bitkidir. Rizomları (yeraltı gövdeleri) ile yayılarak yoğun ve geniş yer örtücü koloniler oluşturur. Gövdeleri genellikle dik veya yükselici olup, belirgin bir kırmızımsı renk tonu taşıyabilir. Ana türün diğer varyetelerinden farklı olarak, yapraklarını kışın da korur.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının diğer üyeleri gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle ters mızraksı (oblanceolate) ila şeritsi-kaşık şeklinde olup, uç kısımları yuvarlaktır. Yapraklar, ana varyeteye göre daha parlak koyu yeşil renkte ve genellikle tüysüz (glabrous) veya çok az tüylüdür. Bu parlaklık ve tüysüz yapı, onu diğer E. amygdaloides varyetelerinden ayırır.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia amygdaloides var. robbiae'nin siyatuymları genellikle parlak sarı veya yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Siyatyumların altındaki brakte yaprakları da genellikle parlak yeşil veya sarımsı yeşil renkli olup, bitkiye genel bir parlaklık verir.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Haziran ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, pürüzlü ve genellikle karunkulalıdır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia amygdaloides var. robbiae, her dem yeşil yaprakları ve gölgeye dayanıklılığıyla orman altı ekosistemlerinde ve bahçelerde önemli bir yer tutar. Bitkinin hızla yayılarak zemin örtüsü oluşturma yeteneği, toprak erozyonunu önleme ve mikrohabitat yaratma açısından değerlidir. Parlak yaprakları ve erken ilkbaharda açan canlı çiçekleri, onu estetik açıdan da çekici kılar. Ancak her sütleğen türünde olduğu gibi, zehirli lateksi nedeniyle dikkatli kullanılmalıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia amygdaloides var. robbiae, doğal ortamında nemli, humuslu, iyi drene edilmiş orman zeminlerini, özellikle yapraklı ormanların altını ve çalılık alanları tercih eder. Gölge veya yarı gölge koşullarında en iyi şekilde gelişir.
• Ekolojik Rolü:Yer Örtücü: Yoğun ve sürekli bir zemin örtüsü oluşturarak toprak erozyonunu etkin bir şekilde önler ve toprağın nemini korur.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, ilk ortaya çıkan arılar ve diğer böcekler için önemli bir nektar ve polen kaynağıdır.
• Habitat Çeşitliliği: Yoğun büyüme şekliyle, küçük omurgasızlar için barınak ve mikrohabitatlar sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia amygdaloides var. robbiae, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Bitkiyle çalışırken eldiven ve göz koruyucu kullanmak önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu varyeteye spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Bahçelerde gölge alanlar için mükemmel bir yer örtücü bitki olarak yaygın şekilde kullanılır. Her dem yeşil yaprakları, ilkbahardaki parlak çiçekleri ve kolay yayılma yeteneği, onu popüler bir peyzaj bitkisi yapmıştır. Özellikle ormanlık bahçe tasarımları ve az bakım gerektiren alanlar için idealdir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia amygdaloides var. robbiae, doğal yayılış alanı nispeten sınırlı olsa da, süs bitkisi olarak yaygın şekilde yetiştirilmesi ve adaptasyon yeteneği nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde ayrı bir değerlendirmesi olmamakla birlikte, ana tür "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer almaktadır.

Türkiye'deki doğal popülasyonları, ormanlık alanların tahribatı gibi yerel tehditlerle karşılaşabilir. Ancak, genel olarak bahçecilikteki popülaritesi, türün genetik çeşitliliğinin korunmasına ve yaygınlaşmasına dolaylı olarak katkıda bulunmaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia amygdaloides var. robbiae
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia amygdaloides var. robbiae
• RHS (Royal Horticultural Society) - Euphorbia amygdaloides var. robbiae (Wood Spurge 'Robbiae')
• Missouri Botanical Garden - Euphorbia amygdaloides 'Robbiae'
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia amygdaloides (Genel tür bilgisi)
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları