Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides (Badem Yapraklı Sütleğen Varyetesi)

Bugün, önceki sohbetimizde genel olarak ele aldığımız Euphorbia amygdaloides türünün tipik varyetesi olan Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides hakkında daha detaylı bilgi vereceğiz. Bir türün bilimsel adının varyete düzeyinde tekrar edilmesi, o varyetenin türün orijinal olarak tanımlandığı ve adlandırıldığı morfolojik özellikleri taşıdığını gösterir. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, ana türün adını takiben Badem Yapraklı Sütleğen Varyetesi olarak adlandırabiliriz. Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının bu üyesi, diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine ve Euphorbia amygdaloides türüne ait bir varyetedir. Adındaki "amygdaloides" epiteti, bitkinin yapraklarının badem yapraklarına benzer şekline atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia amygdaloides
• Varyete (Variety): Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides (Badem Yapraklı Sütleğen Varyetesi)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, ana tür olan Euphorbia amygdaloides'in genel yayılış alanını takip eder: Batı ve Güney Avrupa'dan (Britanya Adaları, Fransa, İspanya, İtalya, Balkanlar) ve Kuzeybatı Afrika ile Türkiye'ye kadar geniş bir coğrafyada doğal olarak bulunur. Genellikle yapraklı ormanları, çalılıkları, orman açıklıklarını ve gölgelik alanları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides doğal bir varyetedir ve ülkemizin özellikle Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz ve İç Anadolu'nun bazı bölgelerinde yayılış gösterir. Şu anda İstanbul'da bulunuyoruz ve bu bölgede, Belgrad Ormanı gibi yapraklı ormanlık alanlarda ve nemli, gölgelik çalılık bölgelerde bu türe sıkça rastlamak mümkündür. Genellikle 50 ila 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, ana türün genel özelliklerini paylaşır ve belirgin morfolojik farklar göstermez; türün tipik halidir.

• Büyüme Şekli: Genellikle 30 ila 80 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Tabanından çıkan birçok dik veya yükselici gövdeye sahiptir. Gövdeler genellikle kırmızımsı bir renkte olabilir ve üst kısımlara doğru dallanır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltle temasında tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle ters mızraksı (oblanceolate) ila şeritsi-kaşık şeklinde olup, uç kısımları yuvarlaktır. Şekil olarak badem yapraklarını andırır. Yapraklar genellikle koyu yeşil renkte olup, çoğunlukla havlı (tüylü) bir yapıya sahiptir. Gövdenin alt kısmındaki yapraklar genellikle dökülürken, üst kısımdaki yapraklar daha belirgindir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides'in siyatuymları genellikle parlak sarı veya yeşilimsi-sarı renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Siyatyumların altındaki brakte yaprakları da genellikle parlak yeşil veya sarımsı yeşil renkli olup, bitkiye genel bir parlaklık verir.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mart ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Meyveler genellikle pürüzsüzdür ve yaklaşık 3.5 mm çapındadır. Tohumlar yumurtamsı, yaklaşık 2 mm uzunluğunda, pürüzsüz ve koyu gri renklidir. Küçük, tabla şeklinde bir karunkulaya sahiptir (tohumun beslenmesine yardımcı olan etli bir çıkıntı).

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, orman ekosistemlerinde önemli bir yer tutar. Özellikle kayın ve köknar ormanları gibi nemli ve humuslu topraklara sahip alanlarda yaygın olarak görülür. Bitkinin gövdelerindeki tüylü yapı ve yaprakların donuk görünümü, bu varyeteyi diğerlerinden ayıran tipik özelliklerdendir. Toksik lateksi, bitkiyi otçul hayvanlara karşı koruyarak doğal ortamdaki varlığını sürdürmesine yardımcı olur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, kayın ve köknar ormanları, gürgen ormanları, ormangülü, defne ve böğürtlen çalılıkları, bayırlar ve su kaynaklarının yakınları gibi nemli, gölgelik ve yarı gölgelik alanları tercih eder. İyi drene edilmiş, humus açısından zengin toprakları sever.
• Ekolojik Rolü:Zemin Örtüsü: Orman tabanında yayılarak toprak erozyonunu önlemeye ve toprağın nemini korumaya yardımcı olur.
• Tozlaşma: Erken ilkbaharda çiçeklenmesiyle, bölgedeki ilk ortaya çıkan arılar ve diğer böcekler için önemli bir nektar ve polen kaynağıdır.
• Gölge Toleransı: Ağaçların altında ve gölgelik alanlarda yetişebilmesi, onu bu zorlu habitatlarda değerli bir tür yapar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır. Eldiven ve göz koruyucu kullanarak bitkiyle temastan kaçınılması önemlidir.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu varyeteye spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Süs Bitkisi ve Peyzaj: Ana tür ve diğer varyeteleri, özellikle 'Purpurea' gibi kırmızımsı yapraklı çeşitleri veya var. robbiae gibi yer örtücü olanları, bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. Gölgeye dayanıklılığı ve erken çiçeklenmesi nedeniyle tercih edilebilir. Ancak zehirli özsuyu nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

5. Koruma Durumu

Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli ormanlık/çalılık habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür veya varyete olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle nemli ormanlık ve çalılık alanlarda yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, ormanlık alanların tahribatı, aşırı kesim veya habitat bozulması gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Yine de, genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia amygdaloides var. amygdaloides
• RHS (Royal Horticultural Society) - Euphorbia amygdaloides
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları