Euphorbia altissima (Uzun Sütleğen)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz'den Batı Asya'ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada, kuru ve taşlık yamaçlarda yayılış gösteren, uzun boylu bir sütleğen türü olan Euphorbia altissima hakkında konuşacağız. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "altissima" (çok uzun) kelimesinden dolayı Uzun Sütleğen olarak adlandırılabilir. Bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir ve diğer sütleğenler gibi toksik özellikler taşır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia altissima, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Boiss." kısaltması, bitkinin Pierre Edmond Boissier tarafından tanımlandığını göstermektedir. "Altissima" epiteti Latince'den gelir ve bitkinin uzun boylu (yüksek) olmasına atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species): Euphorbia altissima (Uzun Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia altissima, doğal olarak Doğu Akdeniz Havzası'ndan (özellikle Yunanistan, Türkiye, Suriye) Batı Asya'ya (İran, Irak, Kafkaslar) ve Orta Asya'ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Genellikle kuru yamaçları, bozkırları, açık ormanlık alanları ve taşlık arazileri tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia altissima doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz'in iç kesimleri ve Karadeniz'in iç kesimlerinde yayılış gösterir. İstanbul'da, daha çok karasal ve kurak habitatları tercih etmesi nedeniyle doğal olarak yaygın bulunması beklenmez. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia altissima, uzun boylu, sağlam yapısıyla ve tipik sütleğen çiçek durumuyla karakterizedir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 50 ila 150 cm boylarında olabilen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Tek veya az sayıda, dik ve sağlam bir ana gövdeye sahiptir. Gövde genellikle üst kısımlara doğru dallanır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit ve genellikle dar mızraksı (lanceolate) ila şeritsi-mızraksı şekillidir. Kenarları düzdür. Gövde üzerindeki yapraklar alt kısımlara doğru seyrekleşebilir. Bitkinin üst yaprakları (brakte yaprakları), çiçek durumunun altında kümelenerek çiçekleri destekler ve genellikle sarımsı-yeşil renktedir.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Euphorbia altissima'nın siyatuymları genellikle parlak sarı veya sarımsı-yeşil renkte olup, uç kısımlarında iki adet boynuz benzeri nektar bezi bulunur. Genellikle şemsiyemsi bir yapıda kümelenirler.
• Çiçeklenme dönemi genellikle Mayıs ayından Ağustos ayına kadar sürer.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük, pürüzlü veya hafif pürüzlü ve genellikle karunkulalıdır (tohumun beslenmesine yardımcı olan etli bir çıkıntıya sahip).

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia altissima, adından da anlaşılacağı gibi, bölgedeki diğer sütleğen türlerine göre daha uzun boylu olmasıyla dikkat çeker. Bu özellik, onu kurak otlaklarda ve bozkırlarda kolayca fark edilir kılar. Zehirli lateksi, bitkinin kendini otçul hayvanlardan korumasını sağlayan doğal bir savunma mekanizmasıdır. Ekosistemde, özellikle erken ilkbahardan yaz sonuna kadar uzanan çiçeklenme dönemiyle, tozlaştırıcılar için önemli bir kaynak oluşturur."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia altissima, kuru yamaçlar, bozkırlar, stepler, açık ormanlık alanlar, tarlalar ve taşlık araziler gibi açık ve kurak habitatları tercih eder. Genellikle kalkerli (kireçli) veya killi, iyi drene edilmiş topraklarda bulunur.
• Ekolojik Rolü:Yabani Ot: Tarım alanlarında ve otlaklarda bir yabani ot olarak kabul edilebilir.
• Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir ve toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olabilir.
• Tozlaşma: Siyatyumları, özellikle ilkbaharda ve yaz başında çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
• Kuraklık Toleransı: Kurak iklim koşullarına mükemmel adaptasyon yeteneği, onu bu habitatlarda önemli bir tür yapar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia altissima, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia altissima, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Ancak, Euphorbia cinsinin diğer bazı üyeleri geleneksel olarak müshil veya anti-inflamatuar gibi çeşitli rahatsızlıklar için kullanılmıştır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir. Tarımsal bir yabancı ot olarak mücadelesi önemli olabilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia altissima, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli kurak habitatlara kolayca uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle ülkenin iç ve doğu kesimlerindeki kurak bölgelerde yaygın ve sağlıklıdır. Tarımsal faaliyetler ve bozuk alanların varlığı, bu türün yayılışını desteklemektedir. Bu nedenle, özel bir koruma statüsü bulunmamaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia altissima
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia altissima
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands (P.H. Davis) – Türkiye florasına dair temel referans.
• Euro+Med PlantBase - Euphorbia altissima
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları