Euphorbia acanthothamnos (Dikenli Sütleğen)

Bugün, özellikle Akdeniz kıyılarının kurak ve taşlık yamaçlarında sıkça rastlanan, dikenli yapısıyla dikkat çeken Euphorbia acanthothamnos bitkisini inceleyeceğiz. Halk arasında Dikenli Sütleğen olarak bilinen bu tür, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının en büyük cinsi olan Euphorbia'ya aittir. Kurak iklim koşullarına mükemmel bir şekilde adapte olmuştur.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Euphorbia acanthothamnos, Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasının Euphorbia (Sütleğen) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Heldr. & Sart. ex Boiss." kısaltması, bitkinin ilk olarak Heldr. ve Sart. tarafından tanımlandığını ve Boissier tarafından yayımlandığını gösterir. "Acanthothamnos" epiteti, Antik Yunanca "akantha" (diken) ve "thamnos" (çalı) kelimelerinden türemiştir, bitkinin dikenli çalı yapısına atıfta bulunur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Euphorbiaceae (Sütleğengiller)
• Cins (Genus): Euphorbia (Sütleğen)
• Tür (Species):: Euphorbia acanthothamnos (Dikenli Sütleğen)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Euphorbia acanthothamnos, doğal olarak Doğu Akdeniz Havzası'na özgü bir türdür. Özellikle Yunanistan (Ege Adaları dahil), Türkiye, Kıbrıs ve bazı kaynaklara göre İsrail ve Lübnan gibi ülkelerde yayılış gösterir. Daha çok kuru, kalkerli (kireçli) ve taşlık yamaçları, makilik ve frigana (bodur çalılık) alanları tercih eder.

Türkiye florası için Euphorbia acanthothamnos doğal bir bitkidir ve ülkemizin özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerinin kıyı ve yakın iç kesimlerinde yayılış gösterir. İzmir, Muğla, Antalya gibi illerde ve buralara bağlı adalarda sıkça rastlanır. İstanbul'da, Akdeniz iklimine özgü bir tür olması ve deniz seviyesine yakın kurak habitatları tercih etmesi nedeniyle doğal olarak bulunmaz veya çok nadirdir. Genellikle deniz seviyesinden 900 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Euphorbia acanthothamnos, dikenli, top şeklinde yapısıyla ve sütlü özsuyuyla karakterizedir:

• Büyüme Şekli: Genellikle 20 ila 50 cm boylarında olabilen, yoğun dallı, dikenli bir çalıdır. Dalları sert ve kalındır. Bitki, kuru yaz aylarında yapraklarını dökerek su kaybını minimuma indirir ve sadece dikenli gövdeleri kalır. Bu durum ona "yuvarlanan dikenli top" gibi bir görünüm kazandırır.
• Sütlü Özsu (Lateks): Euphorbiaceae familyasının çoğu üyesi gibi, bu bitki de yaralandığında çıkan beyaz, sütlü ve toksik bir özsu (lateks) içerir. Bu özsu ciltte tahrişe, gözle temasında ciddi iltihaplanmaya neden olabilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar küçük, dar ve basittir. Genellikle dar şeritsi ila ters mızraksı şekilli olup, dalların uçlarında kümeler halinde dizilmiştir. Kısa ömürlüdürler; bitki yazın kuraklıkla birlikte yapraklarını döker.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler, Euphorbia cinsine özgü olan siyatuyum (cyathium) adı verilen özel bir çiçek durumunda bulunur. Siyatuyum, gösterişli brakte (bazen taç yaprağı gibi görünen yapraklar) ile çevrili, çok sayıda erkek çiçek ve tek bir dişi çiçekten oluşan bir yapıdır.
• Siyatuyumlar genellikle parlak sarı veya sarımsı yeşil renkte olup, ilkbaharda (Mart-Mayıs) erken çiçeklenirler. Bu dönemde bitki, kuru çalılıkların arasında adeta sarı bir top gibi parlar.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak açılan, üç loblu bir kapsüldür. Tohumlar küçük ve genellikle karunkulalıdır (tohumun beslenmesine yardımcı olan etli bir çıkıntıya sahip).

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Euphorbia acanthothamnos, Akdeniz maki ve frigana bitki örtüsünün vazgeçilmez bir parçasıdır. Yazın yaprak dökmesi ve dikenli yapısı, kuraklığa karşı geliştirdiği mükemmel adaptasyonları gözler önüne serer. Erken ilkbaharda açan parlak sarı çiçekleri, ilk tozlaştırıcıları kendine çekmek için kritik öneme sahiptir. Bitkinin sütlü özsuyu, onu otçul hayvanlardan koruyan etkili bir savunma mekanizmasıdır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Euphorbia acanthothamnos, kuru, kalkerli (kireçli) ve taşlık yamaçlarda, makilik ve frigana alanlarında yetişir. Güneşli, iyi drene edilmiş topraklarda iyi gelişim gösterir.
• Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda yerleşerek toprak erozyonunu önlemeye yardımcı olur.
• Tozlaşma: Erken çiçeklenmesiyle, ilkbaharda ortaya çıkan böcekler (özellikle arılar) için önemli bir nektar ve polen kaynağıdır.
• Kuraklık Toleransı: Akdeniz ekosistemlerinin kurak yaz koşullarına adapte olmuş olması, onu bu habitatlarda önemli bir tür yapar.
• Savunma Mekanizması: Dikenleri ve toksik lateksi sayesinde otçul hayvanlara karşı etkili bir savunma sağlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Euphorbia acanthothamnos, içerdiği sütlü özsu nedeniyle insanlar için potansiyel riskler taşıyan bir bitkidir:

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Euphorbia acanthothamnos, diğer Euphorbia türleri gibi zehirlidir ve kesinlikle tüketilmemelidir. Bitkinin sütlü özsuyu, ciltle temasında tahrişe, dermatite, kızarıklığa ve kabarcıklara neden olabilir. Gözle teması durumunda ise şiddetli iltihaplanma, ağrı ve geçici körlük gibi ciddi reaksiyonlara yol açabilir. İçilmesi halinde mide-bağırsak sisteminde ciddi rahatsızlıklara neden olabilir. Çocuklardan ve evcil hayvanlardan uzak tutulmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel tıpta bu türe spesifik bir kullanım bilgisi bulunmamaktadır. Ancak, Euphorbia cinsinin diğer bazı üyeleri geleneksel olarak çeşitli rahatsızlıklar için kullanılmıştır. Zehirli olması nedeniyle, herhangi bir tıbbi amaçla kullanmak veya tüketmek hayati risk taşır ve kesinlikle kaçınılmalıdır.
• Diğer Kullanım Alanları: Süs bitkisi olarak yaygın bir kullanımı yoktur, ancak kurak bahçe peyzajlarında veya kaya bahçelerinde ilginç bir görünüm sağlayabilir.

5. Koruma Durumu

Euphorbia acanthothamnos, nispeten geniş bir yayılıma sahip olması ve kurak, bozuk alanlara uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle kıyı bölgelerinde yaygın ve sağlıklıdır. Ancak, kıyı şeridindeki yoğun yapılaşma, turizm faaliyetleri ve habitat tahribatı gibi yerel faktörler, bazı bölgelerdeki popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Yine de, kuraklığa dayanıklılığı ve zorlu koşullarda bile varlığını sürdürme yeteneği, türün genel sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Euphorbia acanthothamnos
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Euphorbia acanthothamnos
• Flora of Greece - Euphorbia acanthothamnos
• The Plant List - Euphorbia acanthothamnos (Genel taksonomik referans)
• IUCN Kırmızı Liste (Genel tür bilgisi)
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları