Carapacea

Carapacea – Zırhlı/Kalkanlı Mayıs Sinekleri (Latince: Carapacea, "carapax" kelimesinden türemiştir. "Carapax" veya "carapace" kelimesi, Latince ve Fransızca kökenli olup, bir hayvanın sırtını veya bir kısmını kaplayan kemikli veya kitinli bir kılıf veya kalkandır. Bu isim, özellikle nimflerin sırtındaki belirgin, zırh benzeri yapıya atıfta bulunur.)

Bilimsel Sınıflandırma

Alem: Animalia – Hayvanlar

Şube: Arthropoda – Eklem Bacaklılar

Sınıf: Insecta – Böcekler

Takım: Ephemeroptera – Mayıs Sinekleri

Alttakım: Carapacea Tshernova, 1970 (Bazı sınıflandırmalarda bu alttakım, Palaeoptera veya diğer ara grupların içinde yer alabilir, ancak genellikle kendi başına bir alttakım olarak kabul edilir.)

Morfolojik Özellikler

Carapacea üyeleri, özellikle nimf evresinde, son derece özelleşmiş morfolojik özelliklere sahiptir:

Boyut: Orta ila büyük boyutlu mayıs sinekleridir.

Vücut Yapısı (Nimfler):Kalkan (Carapace): En belirgin ve ayırt edici özellik, baş ve göğüs (toraks) segmentlerini kaplayan, genişlemiş ve basık, kalkan benzeri bir dorsal yapıya (karapaks) sahip olmalarıdır. Bu yapı, nimfe bir kaplumbağa veya deniz kabuklusu görünümü verir ve kendilerini yırtıcılardan korumak veya akıntıdan gizlenmek için bir adaptasyondur.

Solungaçlar: Solungaçlar genellikle karapaksın altında, solungaç ceplerinde gizlenmiştir veya küçülmüştür. Bu, onları akıntının etkisinden korur ve solunum için özel bir su akışı oluşturur.

Vücut Şekli: Karapaks nedeniyle vücutları yassılaşmış ve genellikle disk şeklindedir.

Ağız Parçaları: Genellikle sedimentten beslenen toplayıcı-kazıcı tiptedir.

Bacaklar: Bacaklar karapaksın altına gizlenmiş olabilir ve genellikle tünel kazmaya veya tabana tutunmaya adapte olmuştur.

Kuyruk Filamentleri: Genellikle kısa ve karapaksın altından çıkan iki veya üç kuyruk filamenti bulunur.

Vücut Yapısı (Erginler - İmagolar):Kanatlar: Erginler, mayıs sineklerinin tipik iki çift kanat yapısına sahiptir; ön kanatlar büyük, arka kanatlar küçüktür. Kanat damarlanması ve şekli familyalara göre değişir.

Ağız Parçaları: Mayıs sineklerinin genel özelliği olduğu gibi, erginlerin ağız parçaları körelmiştir ve beslenmezler.

Kuyruk Filamentleri: Genellikle iki veya üç uzun kuyruk filamenti bulunur.

Vücut: Erginlerin vücut yapıları karapaks özelliğini taşımaz ve diğer mayıs sineklerine benzer.

Bu Alttakıma Dahil Başlıca Familyalar

Carapacea alttakımı genellikle aşağıdaki familyaları içerir:

Prosopistomatidae: Afrika, Asya ve Avrupa'da dağılım gösteren, küçük boyutlu ancak çok belirgin bir karapaksı olan nimflere sahip bir familyadır. Nimfleri genellikle kayaların altındaki hızlı akıntılı sularda bulunur. Prosopistoma cinsi en bilinen cinstir. Erginleri çok nadiren gözlenir.
Baetiscidae: Kuzey Amerika'ya özgü bir familyadır. Nimfleri, Prosopistomatidae'den daha büyük ve daha belirgin, genellikle daha sert bir karapaksa sahiptir. Nehirlerin ve göllerin kumlu veya siltli tabanlarında yaşarlar.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol

Habitat: Carapacea nimfleri, genellikle hızlı akıntılı nehirlerin veya derelerin taşlı ve çakıllı tabanlarında veya göl ve nehirlerin kumlu/siltli sedimentlerinde yaşarlar. Karapaksları sayesinde kendilerini akıntıya karşı gizleyebilir veya tabana sıkıca tutunabilirler.
Ekolojik Rol:Beslenme:Larvalar (Nimfler): Çoğunlukla toplayıcı-kazıcılardır veya sıyrıcı-toplayıcılardır. Sediment yüzeyindeki organik partikülleri, diatomları veya algleri toplayarak beslenirler.
Erginler: Beslenmezler.
Besin Zinciri: Nimfleri, balıklar (özellikle akıntıya bağımlı balık türleri) ve diğer sucul yırtıcılar için önemli bir besin kaynağıdır. Erginleri, kısa ömürlü olmalarına rağmen, karasal böcekçil hayvanlar (kuşlar, yarasalar) için potansiyel bir besin kaynağıdır.
Biyoindikatörlük: Bu alttakımın üyeleri, genellikle temiz, iyi oksijenlenmiş ve kararlı sucul ekosistemleri tercih ederler. Bu nedenle, onların varlığı ve popülasyon yoğunluğu, su kalitesi ve ekosistem sağlığı için önemli biyoindikatörler olarak kabul edilir. Kirliliğe karşı hassas olabilirler.

Davranış ve Yaşam Döngüsü

Nimf Davranışı: Nimfler, kalkan şeklindeki yapılarıyla kayaların arasına veya sediment içine gizlenerek kendilerini akıntıdan ve yırtıcılardan korurlar. Genellikle çok hızlı hareket etmezler ve kamuflaj yetenekleri yüksektir.
Ergin Davranışı: Erginler, diğer mayıs sinekleri gibi kısa ömürlüdür ve üremeye odaklanırlar. Genellikle alacakaranlıkta veya gece uçuşları yaparlar. Erkekler çiftleşme dansları sergileyebilir.
Üreme: Dişiler yumurtalarını suya bırakır.
Yaşam Döngüsü: Hemimetabol (yarım başkalaşım) gösterirler; yumurta, nimf, subimago ve imago (ergin) evrelerinden oluşur. Nimf evresi genellikle uzun sürer. Subimago evresi de diğer mayıs sinekleri gibi mevcuttur.

Dağılım

Carapacea alttakımı, familyalarına göre farklı coğrafi yayılışlara sahiptir:

Prosopistomatidae: Afrika, Asya, Avrupa ve Avustralya'da yayılış gösterir.
Baetiscidae: Yalnızca Kuzey Amerika'da bulunur.

Bu nedenle, alttakım genel olarak Holarktik ve Paleotropikal bölgelerde temsil edilmektedir.

Türkiye'deki Varlığı ve Türler: Türkiye'de Carapacea alttakımına ait Prosopistomatidae familyası temsil edilmektedir. Özellikle Prosopistoma cinsine ait türler, Türkiye'nin farklı bölgelerindeki nehir ve derelerde (özellikle hızlı akıntılı, temiz su kaynaklarında) kaydedilmiştir. Bunlar, gizli yaşam tarzları nedeniyle genellikle gözden kaçabilirler, ancak sucul entomoloji araştırmalarında bulunmaktadırlar. Baetiscidae familyası Türkiye'de bulunmaz.

İnsana Etkileşimi

Carapacea üyeleri, yaşamlarının hiçbir evresinde insanlara doğrudan zararlı değildir. Isırmazlar, sokmazlar, zehirli değildirler ve hastalık bulaştırmazlar.
Aksine, sucul ekosistemlerin sağlığının önemli göstergeleri olarak ve besin zincirindeki rolleri nedeniyle ekolojik olarak faydalı canlılardır.
Özellikle sportif balıkçılıkta (fly fishing), nadir de olsa bu türlerin imitasyonları kullanılabilir, ancak diğer mayıs sineği grupları kadar yaygın değildirler.

Latince Adının Anlamı

"Carapacea", alttakımın adını aldığı "carapax" veya "carapace" kelimesinden türemiştir. Bu kelime, Latince ve Fransızca kökenli olup, bir hayvanın sırtını veya bir kısmını kaplayan kemikli veya kitinli bir kılıf veya kalkan anlamına gelir. Bu isim, alttakımın en belirgin özelliği olan nimflerin sırtındaki zırh benzeri dorsal kalkan yapısına açıkça atıfta bulunur.

İlginç Bilgiler

"Kaplumbağa Benzeri Böcekler": Nimflerin karapaks yapısı, onlara küçük kaplumbağaları veya bazı kabukluları (Crustacea) andıran benzersiz bir görünüm verir. Bu, onları diğer mayıs sineği nimflerinden kolayca ayıran bir özelliktir.
Gizli Yaşam Tarzı: Karapaks, nimflerin kendilerini yırtıcılardan ve güçlü su akıntılarından gizlemelerini sağlar. Bu adaptasyon, onların dar ve sıkıntılı yaşam alanlarında hayatta kalmalarına yardımcı olur.
Evrimsel Özgünlük: Carapacea, mayıs sineği takımı içindeki en özgün ve farklılaşmış gruplardan biri olarak kabul edilir. Nimf morfolojisindeki aşırı özelleşme, onların evrimsel tarihleri ve yaşam alanlarına uyumları hakkında önemli bilgiler sunar.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler

Efsane 1: Tüm mayıs sinekleri aynı yaşam tarzına sahiptir.
Gerçek: Carapacea, mayıs sineklerinin ne kadar çeşitli olabileceğini gösterir. Nimflerinin tünel kazıcı veya saklayıcı (reclusive) yaşam tarzı, diğer birçok mayıs sineği grubundan oldukça farklıdır.
Efsane 2: Karapaks sadece kabuklularda bulunur.
Gerçek: "Karapaks" terimi en çok kabuklularla ilişkilendirilse de, bazı böcek gruplarında (örneğin bu mayıs sinekleri veya bazı böcek larvaları) veya omurgalılarda (kaplumbağalar) da benzer koruyucu dorsal yapılar için kullanılır.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Kluge, N. J. (2004). The phylogenetic system of Ephemeroptera. Kluwer Academic Publishers. (Mayıs sinekleri taksonomisi ve filogenisi için temel referans.)
McCafferty, W. P. (1991). Toward a phylogenetic classification of the Ephemeroptera (Insecta). Insecta Mundi, 5(4), 343-359.
Gaino, E., & Sartori, M. (2009). The genus Prosopistoma Latreille (Ephemeroptera: Prosopistomatidae) in the Palearctic Region: a review of the species and an updated key for their identification. Zootaxa, 2038(1), 1-28.
Edmunds, G. F., & Traver, J. R. (1954). The Biology and Taxonomy of the Mayflies of North America. Annals of the Entomological Society of America, 47(4), 578-592. (Baetiscidae hakkında bilgi.)
Kazancı, N. (2012). Türkiye Ephemeroptera (Insecta) türleri kontrol listesi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 29(4), 163-176. (Türkiye'deki türlerin dağılımı ve taksonomisi hakkında bilgi.)
Integrated Taxonomic Information System (ITIS) – Ephemeroptera. (Bilimsel sınıflandırma ve güncel taksonomik veriler için otoriter kaynak.)
Wikipedia – Ephemeroptera ve Carapace. (Genel bilgiler ve referanslar.)
Online Etymology Dictionary – Carapace. (Etimoloji için.)