Andrachne aspera

Andrachne aspera (Pürüzlü Duvar Nohutu)

Bugün, özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde yayılış gösteren, küçük ve otsu yapısıyla dikkat çeken Andrachne aspera bitkisini inceleyeceğiz. Halk arasında belirli bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "aspera" (pürüzlü, kaba) kelimesinden dolayı Pürüzlü Duvar Nohutu olarak adlandırılabilir. Bu tür, güncel taksonomik bilgilere göre Phyllanthaceae familyasına aittir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Andrachne aspera, Phyllanthaceae familyasının bir üyesi olup, Andrachne (Duvar Nohutu) cinsine aittir. Bilimsel adının sonundaki "Spreng." kısaltması, bitkinin ilk olarak Curt Sprengel tarafından tanımlandığını göstermektedir. Eskiden Euphorbiaceae familyası içinde yer alsa da, son moleküler filogenetik çalışmalar bu cinsi ayrı bir familya olan Phyllanthaceae'ye taşımıştır.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
Takım (Order): Malpighiales
Familya (Family): Phyllanthaceae
Cins (Genus): Andrachne (Duvar Nohutu)
Tür (Species): Andrachne aspera (Pürüzlü Duvar Nohutu)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Andrachne aspera, doğal olarak Kuzey Afrika, Arap Yarımadası, Batı ve Güney Asya'dan (Hindistan'a kadar) ve Doğu Afrika'nın bazı bölgelerine yayılan geniş bir dağılıma sahip bir türdür. Daha sıcak ve kurak iklimleri tercih eder.

Türkiye florası için Andrachne aspera doğal bir bitkidir. Ülkemizde özellikle Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu'nun güney kesimleri ve İç Anadolu'nun daha kurak bölgelerinde yayılış gösterir. Bu bölgelerdeki bozkırlar, taşlık yamaçlar, nadasa bırakılmış tarlalar, yol kenarları ve step alanları gibi kurak ve açık habitatlarda bulunur. İstanbul ve çevresinde, bitkinin kurak iklim tercihi göz önüne alındığında, doğal olarak yaygın bulunması beklenmez. Genellikle deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda yetişebilir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Andrachne aspera, adını aldığı pürüzlü yüzeyleri ve küçük çiçekleriyle ayırt edilir:

Büyüme Şekli: Genellikle 10 ila 40 cm boylarında olabilen, biryıllık veya çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövdesi dik veya yatık büyüyebilir ve genellikle dallanmıştır. Bitkinin tüm yüzeyi (gövde ve yapraklar), adından da anlaşıldığı gibi pürüzlü veya kaba (aspera) tüylerle kaplıdır.
Yaprak Morfolojisi: Yapraklar yumurtamsı (ovate) ila dairesel (orbicular) şekilli, küçük (genellikle 5-15 mm uzunluğunda) ve saplıdır. Kenarları düzdür. Yapraklar genellikle grimsi-yeşil renkte olup, pürüzlü tüyler nedeniyle mat bir görünüme sahiptir. Kulakçıklar (stipules) bulunur.
Çiçek Morfolojisi: Çiçekler küçük, tek eşeyli (uniseksüel) ve bitki üzerinde hem erkek hem de dişi çiçekler bulunur (monoik). Genellikle yaprak koltuklarında tek tek veya küçük kümeler halinde çıkarlar.
Erkek Çiçekler: Çanak yaprakları yeşilimsi, taç yaprakları beyazımsı veya soluk yeşil renktedir.
Dişi Çiçekler: Genellikle daha küçüktür ve erkek çiçeklerin altında yer alır.
Çiçeklenme dönemi genellikle Nisan ayından Eylül ayına kadar sürer.
Meyve Özelliği: Meyve, yuvarlak veya hafifçe loblu, 3 gözlü bir kapsüldür. Yüzeyi pürüzlü tüylerle kaplıdır. Olgunlaştığında açılır ve tohumları dağıtır. Tohumlar küçük ve kahverengimsidir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Andrachne aspera, kurak ve zorlu ortamlara adaptasyonuyla öne çıkan bir bitkidir. Bitkinin yüzeyindeki pürüzlü tüyler, su kaybını azaltmaya yardımcı olan bir adaptasyon olabilir. 'Duvar nohutu' grubunun diğer üyeleri gibi, bu tür de küçük boyutlarına rağmen ekosistemdeki yerini alır ve kuru bozkır alanlarının biyoçeşitliliğine katkı sağlar. Özellikle çöl ve yarı çöl bitkilerinin morfolojik adaptasyonlarını incelemek için ilginç bir örnektir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

Habitat Tercihi: Andrachne aspera, kurak bozkırlar, taşlık yamaçlar, nadas tarlaları, yol kenarları ve çölümsü step alanları gibi açık ve sıcak habitatları tercih eder. Genellikle kumlu veya çakıllı, iyi drene edilmiş topraklarda bulunur.
Ekolojik Rolü:Pioner Tür: Bozulmuş veya çıplak topraklarda ilk yerleşen türlerden biri olabilir, toprak stabilizasyonuna katkıda bulunabilir.
Tozlaşma: Küçük çiçekleri, çeşitli böcekler için nektar ve polen kaynağı sağlayarak tozlaşmaya katkıda bulunur.
Habitat Çeşitliliği: Kurak ekosistemlerde biyoçeşitliliğin bir parçasıdır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Andrachne aspera hakkında bilinen insan etkileşimleri ve kullanım alanları sınırlıdır:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Andrachne aspera'nın geleneksel olarak bazı yörelerde kullanıldığına dair bilgiler bulunsa da, zehirli veya yenilebilir olduğuna dair net ve yaygın bir bilgi yoktur. Andrachne cinsinin bazı üyeleri saponinler ve tanenler içerebilir. Herhangi bir bitkiyi tıbbi amaçla kullanmadan veya tüketmeden önce mutlaka uzman bir sağlık profesyoneline danışmak esastır.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı: Geleneksel Arap ve Yemen tıbbında, Andrachne aspera'nın göz iltihaplanmaları ve diğer göz rahatsızlıklarının tedavisinde kullanıldığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Bitkinin antienflamatuvar ve antiseptik özelliklere sahip olduğu düşünülmüştür. Ancak bu kullanımlar geleneksel halk ilaçlarına dayanmaktadır ve bilimsel olarak kanıtlanmış değildir.
Diğer Kullanım Alanları: Yaygın olarak kültüre alınan veya ticari bir değere sahip bir bitki değildir.

5. Koruma Durumu

Andrachne aspera, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olması ve çeşitli kurak habitatlara uyum sağlayabilmesi nedeniyle, genel olarak küresel düzeyde tehdit altında olan bir tür olarak kabul edilmez. IUCN Kırmızı Listesi'nde genellikle "En Az Endişe Verici" (Least Concern) kategorisinde yer alır.

Türkiye'deki popülasyonları da özellikle ülkenin güneydoğu ve doğu kesimlerindeki kurak bölgelerde yaygın ve sağlıklıdır. Habitat tahribatı veya aşırı otlatma gibi yerel faktörler bazı bölgelerdeki popülasyonları etkileyebilir, ancak genel yayılışı türün sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi