Güneşli bir günde, güzel, narin ve renkli bir kelebekle yolları kesişmekten daha harika ne olabilir? Hem çocukların hem de yetişkinlerin sevdiği kelebekler dünyamıza hayat veriyor. Ancak sağlıklı bir ekosistemde de çok önemli bir rol oynarlar. Sadece eğlenceli değil, aynı zamanda çocuklarımızın onları tanıması hayati önem taşıyor.
Temel bilgilerle başlayalım ne dersiniz? Nedir bu canlılar? Bizi nadiren korkutsalar da kelebekler aslında sevimli ve bir o kadar da güzel ve yararlı böceklerdir. Tüm böcekler gibi, altı bacağı ve üç ana vücut parçası vardır: baş, göğüs ve karın, ayrıca iki anten ve bir dış iskeletten oluşurlar.
Böcek sınıfı içinde kelebekler, güvelerin de yer aldığı Lepidoptera adlı bir takıma aittir. "Lepidoptera" kelimesi kulağa hoş geliyor Yunanca'da “pul kanatlar" anlamına geliyor, bu mantıklı çünkü kelebeklerin (ve güvelerin) kanatlarını kaplayan binlerce küçük üst üste binen pullar var. Pullar, her kelebek türüne özgü renk ve desende olabilir. Kelebeğe güzelliğini verenin bu pullar olduğunu söylemek sanırım yanlış olmaz.
Türlerden bahsetmişken, 17.500 farklı kelebek türü olduğunu biliyor muydunuz? Kelebekler muhtemelen ilk olarak 150 milyon yıl önce evrimleşmiş canlılardır, bunu mevcut fosillerden anlayabiliyoruz.
Tırtıl/Kelebek Bağlantısı
Tırtıllar yavaş sürünen, açgözlü canlılar gibi görünebilir ve daha sonra bu tırtılları kelebekler olarak gözlemleyebiliriz. Elbette kelebekler, güveler, böcekler, sinekler ve arılar, yumurtadan larvaya, krizalise ve yetişkine dönüştüğü bir metamorfozdan geçerler. Tırtıl aslında larva formudur. Ve yetişkin kelebekten şekil, form ve davranış bakımından çok farklıdır. Tırtıllar esasen durmaksızın yer, bitki materyalini metamorfoz için ihtiyaç duyacakları enerji ve dokulara dönüştürmekte kullanırlar. Gelişirken, derileri dört veya daha fazla kez dökülebilir, bugün birçok tırtıl türünde tür teşhisi yapmakta zorlanmamızın sebebi de aslında bu sebeptendir, her bir deri değiştirme genellikle tırtılın rengini ve görünümünü değiştirir. Tırtıllar ekosistem için de kritik öneme sahip canlılardır çünkü ilkbaharda birçok hayvan için ana besin kaynağını oluştururlar.
Kelebek Olmanın Önemi
Peki bitkiden bitkiye kanat çırparken tam olarak ne yapıyorlar? Arılar ve diğer tozlayıcılar gibi, bir çiçeğin nektarını yudumlarken yol boyunca polen toplarlar. Tırtıllar gibi, kelebekler de çapraz tozlaşma için çiçekleri ziyaret eden böceklere bağımlı olan birçok bitki için çok önemlidir. Başka bir bitkiye gittiklerinde, polen de onlarla birlikte gider ve bitki türlerinin tozlaşmasına yardımcı olurlar. İnsanların yediği yiyeceklerin yaklaşık üçte biri kelebekler gibi tozlayıcıların çalışmaları sonucunda gelişir.
Bir kelebeğin çok havalı ve benzersiz bir özelliği bitki özlerini emmek için kullandıkları hortumudur. Uzun hortumu, kelebeğin nektarı elde etmek için çiçeğin derinliklerine ulaşmasına yardımcı olur ve uzun bir pompa gibi çalışır. Bu organları daha sonra kullanılmadığında spiral şeklinde kıvırırak ağız üstünde toplarlar.
Kelebekler, yaşam döngülerinin herhangi bir aşamasında diğer hayvanlar için önemli bir besin kaynağı sağlar. Kuşlar, örümcekler, kertenkeleler, küçük memeliler ve hatta diğer böcekler kelebek avcılarıdır. Kuşlar, kelebek tırtıllarını sever çünkü yavaş hareket ederler ve yakalanmaları kolaydır. Bir kelebek krizaliti - yetişkin kelebeğin ortaya çıkmasından önceki son larva aşaması - kayalara, bitkilere veya diğer yapılara sakin durduğu için savunmasızdır. Yetişkin kelebekler, hem doğal olarak kısa bir yaşam süresi hem de avlanmanın bir sonucu olarak tipik olarak sadece birkaç haftadan yaklaşık bir aya kadar yaşarlar. Güveler ve kelebekler besin zincirinin önemli bir unsurudur ve kuşlar, yarasalar ve diğer böcekçil hayvanlar için önemli avdırlar.
Bilim adamları, bir ekosistemin sağlıklı olup olmadığının bir göstergesi olarak kelebeklerin varlığını veya yokluğuna bakarak değerlendirme yapabilirler. Kırılganlıkları, değişime hızlı tepki vermelerini sağlar, bu nedenle hayatta kalma mücadeleleri çevremiz hakkında ciddi bir uyarıdır. Tüm türlerin üçte ikisinden fazlasını oluşturan çok çeşitli diğer omurgasızları gösterirler. Kelebekler ve güveler açısından zengin alanlar diğer omurgasızlar açısından da zengindir. Bunlar toplu olarak, tozlaşma ve doğal haşere kontrolü de dahil olmak üzere çok çeşitli çevresel faydalar sağlar. Ne yazık ki, son 150 yılda dört kelebeğin soyu tükenmiştir.
Kelebekleri neden sadece ilkbahar ve yaz aylarında görüyoruz?
Aslında birçok kelebek yıl boyunca bizimle. Onları görmüyoruz çünkü sihirli bir şekilde biçimlerini değiştirmişler. Kışı yumurta, tırtıl veya pupa olarak geçiren kelebekler, kışı ağaçların dibindeki yaprak çöpleri içinde sıcak bir şekilde geçireceklerdir. Diğerleri, vücutlarındaki özel kimyasallar aşırı soğuk havaya dayanmalarına izin verdiği için “diyabaz” olarak bilinen bir kış uykusuna girer.
Yazın olduğu yerde kışı geçirmeyen diğer türlere gelince, göç ederler! 250'den fazla kelebek türü kış mevsimi için göç eder veya daha sıcak bir iklime taşınır, ancak hükümdar kuşlar gibi iki yönlü bir göç yaptığı bilinen tek türdür. Kuzey Amerika'nın hükümdar kelebeğinin yıllık göçü, benzersiz ve şaşırtıcı bir olgudur. Çevresel ipuçlarını kullanarak, hükümdarlar kış için güneye gitme zamanının geldiğini biliyorlar. Hükümdarlar, uzun mesafeler katetmek için hava akımları ve termiklerin bir kombinasyonunu kullanır. Bazıları kışlık evlerine ulaşmak için 3.000 mil uçar.
Kelebekler neden ilkbaharda görünmeye başlar?
Kelebekler “poikilotermler”dir ve temelde soğukkanlı olmaya benzerler. Bu, vücut sıcaklıklarının dışarıdaki sıcaklıkları yansıttığı anlamına gelir. Çoğu kelebeğin uçmak için yaklaşık 26 derece vücut sıcaklığına ihtiyacı vardır, ancak dışarısının neredeyse o kadar sıcak olması gerekmez. Kelebekler, vücut sıcaklıklarını hava sıcaklığından 20 dereceye kadar yükseltmek için güneş enerjisini kullanırlar. Bu nedenle, dış ortam sıcaklıkları sürekli olarak 20 derece'ye yaklaşmaya başladığında, kelebekler uçmaya başlayacaktırlar.
Ahmet TAŞÇI