Karidesler, tüm deniz ve tatlı su ekosistemlerinde görülen yaygın, küçük omurgasızlardır. Bu grubun üyeleri yüzeyin dip kısmında yaşayan canlılardır.
Çoğu karides türünün gövdesi; enine kesitli, kabaca silindiriktir. Vücut, genellikle bacakların tabanına uzanan ve hassas solungaçları koruyan kitinle kaplanmış sert bir kabuktan, iyi gelişmiş bir toraks ve karından oluşur. İlk üç çift torasik uzuv (veya maksilli) beslenmede kullanılmak üzere, özellikle yiyecekleri tutmak için modifiye olarak gelişmiştir. Birincisi genellikle diğerlerinden daha büyük olan, diğer beş çift torasik bacak, av için de savunma amaçlı olarak kullanılan sıkıştırma kıskaçlarına sahiptir. Bu bacaklar yürüyüş için de kullanılır. Toraks, iyi gelişmiş ve dışa doğru çıkıntılı gözlerden; bir çift çene, bir çift anten ve daha küçük antenlerden oluşur. Antenler gövdeden önemli ölçüde daha uzun olabilir. Antenler, avın yanı sıra tuzluluk ve su sıcaklığındaki değişiklikleri algılamada önemli bir rol oynar.
Yengeçler ve ıstakozlardan farklı olarak, karidesler de diğer dekapod akrabaları gibi oldukça yırtıcı olabilir, büyük alanlarda yüzebilir ve beslenebilirler. Birçok karides türü, gece kendisini korumak için deniz yosunu arasında gizli kalır veya gün boyunca mercan resiflerinin çatlaklarında gizlenir. Bazı türler kendilerini kuma gömerler, varlıklarının tek işareti uzun tentaclesi(dokunaçlar)’dır. Geceleri kendilerinden daha küçük kabuklular, küçük balıklar, solucanlar, çeşitli türlerin yumurtaları ve larvaları ile beslenmek için ortaya çıkarlar.
Bir grup karides, avlarını yakalamak için alışılmadık bir davranış geliştirmiştirler: Alphaeidae familyasının bazı türleri deniz dibindeki kumda kazdıkları yuvalarda yaşarlar. Ön kıskaçlarından birinin uzunluğu, bazen vücut uzunluğunun yarısından fazlası kadar büyümüş olabilir. Bu kıskacın ucu, menteşeli bir mafsalın bağlandığı geniş bir taban plakası olarak gelişmiştir. Bu, çakmak taşlı eski zaman tüfeklerini anımsatır. Bu hareketin amacı, karidesin önünden geçen avı kavramak değil, onu sersemletmektir.
Karides kendini tehdit altında hissettiğinde veya yakındaki potansiyel avı tespit ettiğinde, çekiç kıskacın tabanına dik açı yapacak şekilde geri çekilir. Kıskaç serbest bırakıldığında, şok dalgası küçük avı sersemletmek veya hatta öldürmek için yeterli olabilecek yüksek bir ses dalgası üretir.
Karideslerin bir kısmı diğer deniz hayvanları ile ayrıntılı sosyal ilişkilerini geliştirmişlerdir. Bazı karides türleri denizkestanelerinin dikenleri ve deniz anemonlarının tentaclesları arasında yaşar, plankton ve küçük kabuklular ile beslenir. Ayrıca, denizkestanesi veya anemonların yediği gıda detritusularından (besin artıkları) da beslenirler. Konağın kesin yararı net değildir, ancak karidesler konağa zarar veren küçük meraklı balıkların caydırılmasında yardımcı olabilir; konağın dokunaçlarını veya dikenlerini kum, mercan kırığı vb. alglerden uzak tutabilirler. Bazı Periclimenes ve Stenopus türleri canlıların vücutlarındaki parazitleri çıkararak ve yaralı dokuları temizleyerek birçok büyük balığa önemli hizmet sunar, aslında bu davranış potansiyel olarak ölümcül bir risk taşımaktadır. Çünkü bu temizlik esnasında konağın ağzına girmek zorunda kalırlar. Bu hizmet karşılığında, -temizlik sırasında buldukları parazitleri veya hastalıklı dokuyu yemeleri- karidesler günlük yiyecek gereksinimlerinin tümünü olmasa da önemli bir bölümünü karşılamış olurlar.
Üreme mevsimi boyunca, birçok karides türü çiftleşme döneminde normal yaşam alanlarını terk ederler, bu dönemi sığ suda geçirirler ve çiftleşip yumurtalarını bıraktıktan sonra, normal yaşam alanlarına geri dönerler. Dişiler, genellikle suya doğrudan salınan ve kuluçka için vücutta tutulmayan çok sayıda yumurta bırakırlar (yengeçler ve ıstakozlar da bu bunu yapar). Mikroskobik yumurtalar, yetişkin formuna geçmeden önce birkaç hafta boyunca akıntı ile sürüklenir, bunun sonucunda yumurtadan çıkan larvalara “nauplii” denir. Larvalar yetişkin karakterleri elde edene, bir sonraki üreme mevsimine, yaşadıkları sığ kıyıya yakın habitatlarına göç edene kadar bir dizi mol alırlar.
Karidesler, deniz ürünleri ağının önemli bir parçasıdır. Çok çeşitli balıklar ve hatta balinalar gibi deniz memelileri tarafından tüketilirler. Daha büyük karides türleri de insan tüketimi için ticari balıkçılar tarafından avlanmaktadır. Bazı karides türleri de tropikal ülkelerde su ürünleri yetiştiriciliğinde ticari amaçlı olarak yetiştirilmektedir.
Karidesler, Dünya’da ve ülkemizde de birçok mutfağı süslemekte; Akdeniz başta olmak üzere, Ege ve Marmara’da bugün hâlâ resmi ve yasadışı yollarla avlanmaktadırlar.
Yazı Ahmet TAŞÇI
Fotoğraf:amazon.com