Spermophilus citellus

I. Taksonomik Sınıflandırma

• Takım (Order): Rodentia (Kemirgenler).
• Familya (Family): Sciuridae (Sincapgiller).
• Oymak (Tribe): Marmotini (Marmotlar ve Yer Sincapları).
• Cins (Genus): Spermophilus (Yer Sincapları/Gelengiler).
• Tür (Species): S. citellus
• Tanımlayan: Linnaeus, 1766
• Türkçe Adı: Avrupa Yer Sincabı, Avrupa Gelengisi, Gelengi (Türkiye'de, genellikle Anadolu Yer Sincabı (Spermophilus xanthoprymnus) ile birlikte bu adla anılır).
• Latince Anlamı: Cins adı Spermophilus, tohum seven anlamına gelir (sperma "tohum" ve philos "seven"). Tür adı citellus ise sincap anlamına gelen Latince bir kelimedir.

II. Temel Özellikler ve Ekoloji

• Yayılış Alanı: Esas olarak Orta ve Doğu Avrupa'ya özgüdür. Güneydoğu Almanya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Avusturya, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye (Trakya Bölgesi)'nde yayılış gösterir.
• Türkiye'deki Durum: Türkiye'de Trakya'da bulunur. Türkiye'de ayrıca Anadolu Yer Sincabı (S. xanthoprymnus) ve yeni tanımlanan Toros Gelengisi (S. torosensis) ile birlikte toplam üç yer sincabı türü yaşamaktadır.
• Habitat Tercihi: Çayır, otlak, bozkır gibi açık arazilerde ve çimenli setlerde koloni halinde yaşar. Ağaç sincaplarının aksine yer altında yuva yapar.
• Morfoloji:
• Boyut ve Ağırlık: Boyları 18 ila 24 cm arasında değişir, ağırlıkları ise yaklaşık 300 gram civarındadır.
• Kürk: Kürkleri ağaç sincaplarınınkinden daha sert ve kabadır. Sırt kısmı sarımtırak kahverengimsi veya sarımtırak siyah tonlarında; alt kısmı sarımsı kirli beyazdır.
• Kuyruk: Ağaç sincaplarının gür ve uzun kuyruğunun aksine, kısa, düz ve yere paralel duran, sık tüylü bir kuyruğa sahiptir.
• Ayırt Edici Özellik: Ağızlarının iç kısmında, topladıkları besinleri yuvalarına taşımak için kullandıkları avurt (yanak) torbaları bulunur.
• Davranış:
• Gündüzcül bir türdür.
• Koloniler halinde yaşarlar ve avcılardan korunmak için yuvalarını birbirine yakın yaparlar.
• Yuva Sistemi: Yer altına 2 metre derinliğe kadar inebilen, birkaç girişi olan dallanmış tünel sistemleri kazarlar. Bu yuvaları üreme, saklanma, dinlenme ve en önemlisi kış uykusu (hibernasyon) için kullanırlar.
• Kış Uykusu: Orta Anadolu'da yaşayan yakın akrabaları gibi, bunlar da yılın önemli bir kısmını (Ağustos/Eylül'den Mart'a kadar) kış uykusunda geçirirler.
• Alarm Sesi: Tehlike anında tiz ve dikkat çekici ıslık benzeri sesler çıkarırlar.
• Beslenme: Tohumlar, kökler, çiçekler ve böcekler ana besinlerini oluşturur.

III. Korunma Durumu ve Yasal/Ekolojik Bilgiler

• Korunma Durumu (IUCN): Küresel çapta Tehlikede (Endangered - EN) kategorisindedir (IUCN 3.1, 2024 değerlendirmesi). Avrupa'daki popülasyonları sürekli olarak azalmaktadır.
• Tehditler: Tarım uygulamaları nedeniyle doğal yaşam alanlarının tahrip edilmesi, zehirlenme ve avlanma türün popülasyonlarını tehdit eden başlıca faktörlerdir.

IV. Yanlış Bilinen ve Doğru Bilinen Mitolojik ve Ekolojik Bilgiler

• YANLIŞ (Yer Sincabı Miti): Yer sincapları, kemirgen olmaları nedeniyle tarım için sadece zararlıdırlar.
• Gerçeklik: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin değerlendirmesine göre, Gelengiler tarım alanlarında tohumları tüketerek veya yuvalarıyla toprağı alt üst ederek zarara neden olabilirler. ANCAK, Gelengiler, tilki, kartal, şahin ve sansar gibi yırtıcılar için de önemli bir temel besin kaynağı oluşturur. Gelengilerin azalması, yırtıcı kuş popülasyonlarının da azalmasına yol açarak ekosistem dengesini bozar. Bu nedenle, ekolojik olarak faydaları, potansiyel zararlarından daha önemlidir ve korunmaları zorunludur.
• DOĞRU (Isınma Gerçeği): Yer sincapları kış uykusundan çıkmadan hemen önce vücut ısılarını hızla yükseltirler.
• Gerçeklik: Evet. Kış uykusu sırasında vücut ısıları neredeyse donma noktasına düşer. Uyanış periyodunda, titreme ve metabolik faaliyetlerle vücut ısılarını hızla yükselterek normal seviyeye dönerler.

Kaynakların Geniş Kapsamlı Derlemesi

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kullanılan Harici Kaynaklar

• Vikipedi & TÜBİTAK Bilim Genç: Türün taksonomik sınıflandırması, Türkiye'deki yayılışı (Trakya), morfolojik özellikleri (kısa kuyruk, kaba kürk, avurt torbaları), koloni halinde yaşaması ve kış uykusuna yatma davranışı.
• IUCN Red List & DergiPark Yayınları: Türün küresel koruma durumu (Tehlikede - EN), Avrupa ve Türkiye'deki dağılımı, Spermophilus cinsindeki diğer türler (S. xanthoprymnus, S. torosensis) ve yer sincaplarının ekolojisi üzerine yapılan bilimsel çalışmalar.