Salix amplexicaulis (Gövdeli Söğüt / Saplı Söğüt)

Bugün, özellikle Doğu Akdeniz'den Batı Asya'ya kadar uzanan bir coğrafyada, akarsu kenarlarında, nemli vadilerde ve sulak alanlarda yayılış gösteren Salix amplexicaulis hakkında bilgi vereceğiz. Bu türün halk arasında yaygın bir Türkçe adı olmasa da, bilimsel adındaki "amplexicaulis" (Latince "gövdeyi saran" veya "sapı saran" anlamına gelir) epiteti, yapraklarının saplarının gövdeyi sarmasına veya tabanının genişleyerek dala oturmasına atıfta bulunur. Bu özelliği, onu diğer söğüt türlerinden ayıran önemli bir morfolojik detaydır. Salicaceae (Söğütgiller) familyasına ait olan bu çalı veya küçük ağaç, sulak alanlardaki ekolojik rolüyle dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Salix amplexicaulis, Salicaceae (Söğütgiller) familyasının Salix (Söğüt) cinsine aittir. Bitki ilk kez Bory & Chaub. tarafından 1832 yılında tanımlanmıştır. Genellikle çok yıllık, yaprak döken bir çalı veya küçük bir ağaçtır ve nemli, suya yakın habitatlara iyi adapte olmuştur.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Salicaceae (Söğütgiller)
• Cins (Genus): Salix (Söğüt)
• Tür (Species): Salix amplexicaulis (Gövdeli Söğüt / Saplı Söğüt)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Salix amplexicaulis, doğal olarak Doğu Akdeniz Havzası'ndan (Yunanistan, Girit) Batı Asya'ya (Türkiye, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, İran, Irak) kadar geniş bir alana yayılış gösterir. Genellikle akarsu ve dere kenarlarında, nemli çayırlıklarda, bataklık kenarlarında ve sulak ormanlık alanlarda bulunur. Su basmalarına ve nemli topraklara oldukça toleranslıdır.

Türkiye florası için Salix amplexicaulis doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Akdeniz, Ege, İç Anadolu ve Doğu Anadolu'nun sulak alanlarında yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin kırsal ve sulak alanlarında, dere ve nehir kıyılarında bu bitkiye rastlamak mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Salix amplexicaulis, yaprak saplarının gövdeyi sarma özelliğiyle öne çıkan bir söğüt türüdür:

• Büyüme Şekli: Genellikle 1 ila 5 metre (nadiren daha yüksek) boylanabilen, yaprak döken, çok dallı bir çalı veya küçük bir ağaçtır. Genç dalları genellikle kırmızımsı-kahverengi veya grimsi-kahverengi renkte olup tüylüdür, daha sonra tüysüz hale gelebilir.
• Kabuk Özelliği: Genç dalların kabuğu pürüzsüzdür. Yaşlı gövdelerde ise kabuk daha koyu ve çatlaklı hale gelebilir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, basit, oval ila eliptik veya mızraksı (lanceolate) şekildedir (genellikle 4–10 cm uzunluğunda, 1.5–4 cm genişliğinde). Yaprakların uçları sivri veya küt, kenarları hafif dişli (serrulate) veya düz (entire) olabilir. Üst yüzeyleri mat yeşil veya mavimsi-yeşil, alt yüzeyleri ise daha açık, bazen hafif tüylü veya grimsi-beyaz renktedir. Bu türün en belirgin özelliği, yaprak saplarının tabanının genişleyerek veya kulakçıklar oluşturarak dalları sarması (amplexicaul) veya dala oturur gibi görünmesidir.
• Çiçek Morfolojisi: Bitki iki evciklidir (dioecious), yani erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkiler üzerinde bulunur. Çiçekler, genellikle yapraklanma ile eşzamanlı olarak veya yapraklanmadan hemen önce ilkbaharda (Mart-Mayıs) ortaya çıkan, dik veya hafifçe eğik kedicikler (catkins) halinde bulunur.
• Erkek kedicikler 2–5 cm uzunluğunda, sarımsı olup çok sayıda ercik içerir.
• Dişi kedicikler 3–7 cm uzunluğunda olup, yumurtalıkları genellikle tüylüdür.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, iki valfli, küçük bir kapsüldür.
• Tohum Özelliği: Tohumlar küçük, pamuksu tüylerle kaplıdır ve rüzgarla kolayca yayılır.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Salix amplexicaulis, özellikle yaprak saplarının gövdeyi sarması özelliğiyle ayırt edilen, Akdeniz ve Batı Asya'nın sulak alanlarında önemli bir söğüt türüdür. Bu morfolojik detay, türün teşhisinde anahtar bir özelliktir. Akarsu kenarlarında ve nemli habitatlarda toprak erozyonunu önleme ve kıyı şeritlerini stabilize etme yeteneği, ekolojik açıdan değerlidir. Ayrıca, erken ilkbaharda açan çiçekleriyle arılar ve diğer tozlayıcılar için önemli bir besin kaynağı sunar."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Salix amplexicaulis, özellikle akarsu ve dere kenarları, taşkın yatakları, nemli çayırlıklar, bataklıklar ve sulak ormanlık alanlar gibi suya erişimin olduğu habitatları tercih eder. Su seviyesi dalgalanmalarına ve nemli topraklara karşı oldukça toleranslıdır. Güneşli veya yarı gölgeli alanlarda iyi gelişir.
• Ekolojik Rolü:Toprak Stabilizasyonu: Güçlü kök sistemi sayesinde akarsu kenarlarında ve erozyona yatkın sulak alanlarda toprağın stabilizasyonuna ve erozyonun önlenmesine yardımcı olur.
• Yaban Hayatı Desteği: Söğütler genel olarak birçok böcek türü için besin ve barınak sağlar. Kedicikler, ilkbaharda arılar ve diğer tozlayıcılar için önemli bir nektar ve polen kaynağıdır. Ağaçlar, kuşlar için yuva alanları ve küçük memeliler için barınak sağlayabilir.
• Su Kalitesi İyileştirme: Sulak alanlardaki varlığı, su filtreleme ve besin maddesi döngüsüne katkıda bulunabilir.
• Biyoçeşitlilik: Sulak alan ekosistemlerinin önemli bir bileşeni olup, bu habitatların biyoçeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Salix amplexicaulis’in doğrudan insan sağlığı için toksik bir tehdit oluşturmazken, geleneksel ve ekolojik olarak bazı kullanımlara sahiptir:

• Yenilebilir Mi? Zehirli Mi? Bu ağacın doğrudan yenilebilir bir bitki olduğuna dair yaygın bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, diğer söğüt türleri gibi, kabuğu salisin içerir.
• Tıbbi Kullanım: Geleneksel tıpta, söğüt kabukları genel olarak analjezik (ağrı kesici), antipiretik (ateş düşürücü) ve anti-enflamatuar olarak kullanılmıştır. Salix amplexicaulis de salisin içerdiğinden, geleneksel olarak bu amaçla kullanılmış olabilir. Ancak, modern tıpta spesifik olarak bu türün kullanımı yaygın değildir ve bitkisel ilaçların kullanımı mutlaka uzman kontrolünde olmalıdır.
• Sepetçilik ve El Sanatları: Esnek dalları bazı yörelerde sepetçilikte ve diğer el sanatlarında kullanılabilir.
• Erozyon Kontrolü ve Kıyı Restorasyonu: Hızlı büyümesi ve güçlü kök sistemi sayesinde akarsu kenarlarında ve erozyona yatkın alanlarda toprak stabilizasyonu ve kıyı restorasyon projelerinde kullanılabilir.

5. Koruma Durumu

Salix amplexicaulis, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olsa da, IUCN Kırmızı Listesi'nde "En Az Endişe Verici" (Least Concern) olarak sınıflandırılmıştır. Bu, genel popülasyonunun şu an için ciddi bir tehdit altında olmadığı anlamına gelir.

Türkiye'deki popülasyonları için de benzer tehditler mevcuttur. Özellikle nehir yataklarının düzenlenmesi (kanalizasyon), su kaynaklarının azalması, habitat kaybı ve aşırı otlatma gibi faktörler, yerel düzeyde popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Yine de türün genel yayılışı ve adapte olabilen yapısı, popülasyonlarının sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Salix amplexicaulis
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Salix amplexicaulis
• Flora Europaea - Salix amplexicaulis
• IUCN Kırmızı Liste - Salix amplexicaulis
• Akademik Yayınlar ve Herbaryum Kayıtları (Özellikle Türkiye florası üzerine çalışmalar).
•  https://www.inaturalist.org/gözlemler/155522133