Salix triandra subsp. triandra (Üç Erkekli Söğüt / Badem Yapraklı Söğüt)

Bugün, Avrupa'dan Kuzey Asya ve Kafkasya'ya kadar geniş bir coğrafyada, özellikle akarsu ve dere kenarlarında, bataklıklarda ve sulak alanlarda yayılış gösteren Salix triandra subsp. triandra hakkında bilgi vereceğiz. Halk arasında Üç Erkekli Söğüt veya Badem Yapraklı Söğüt olarak bilinir. Bilimsel adındaki "Salix" Latince'de "söğüt" anlamına gelirken, "triandra" Latince'de "üç erkekli" anlamına gelir ve bu alt türün çiçeklerindeki erkek organ (stamen) sayısının genellikle üç (nadiren 2 ila 5 arasında) olmasına atıfta bulunur; bu özellik onu diğer söğüt türlerinden ayırır. Salicaceae (Söğütgiller) familyasına ait olan bu çalı veya küçük ağaç, ayırt edici kabuk soyulması ve çiçek yapısıyla dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Salix triandra subsp. triandra, Salicaceae (Söğütgiller) familyasının Salix (Söğüt) cinsine aittir. Tür ilk kez Linnaeus tarafından 1753 yılında tanımlanmıştır. Genellikle çok yıllık, yaprak döken bir çalı veya küçük bir ağaçtır ve nemli, suya yakın habitatlara adapte olmuştur. Adını, kabuğunun ince şeritler halinde soyulmasından (tıpkı bir plağın üzerindeki pullar gibi) dolayı "Badem Yapraklı Söğüt" olarak da almıştır.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Takım (Order): Malpighiales
• Familya (Family): Salicaceae (Söğütgiller)
• Cins (Genus): Salix (Söğüt)
• Tür (Species): Salix triandra
• Alt Tür (Subspecies): Salix triandra subsp. triandra (Üç Erkekli Söğüt / Badem Yapraklı Söğüt)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Salix triandra subsp. triandra, doğal olarak Avrupa'nın büyük bir kısmından Kuzey Asya'ya, Kafkasya'ya ve Sibirya'ya kadar geniş bir alana yayılış gösterir. İngiliz Adaları, İskandinavya, İber Yarımadası, İtalya, Yunanistan, Türkiye, Rusya ve Çin gibi birçok bölgede bulunur. Genellikle akarsu ve dere kenarlarında, göletler ve bataklıkların kıyılarında, sulak ormanlık alanlarda ve taşkın yataklarında bulunur.

Türkiye florası için Salix triandra subsp. triandra doğal bir bitkidir ve ülkemizin birçok bölgesinde, özellikle Marmara, Karadeniz, İç Anadolu, Ege, Akdeniz ve Doğu Anadolu'daki sulak habitatlarda yayılış gösterir. İstanbul'da olmamız itibarıyla, şehrin kırsal ve sulak alanlarında, dere ve nehir kıyılarında bu bitkiye sıklıkla rastlamak mümkündür. Genellikle deniz seviyesinden 1800 metreye kadar olan rakımlarda yetişir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Salix triandra subsp. triandra, kabuk soyulması ve çiçek yapısındaki stamen sayısı ile ayırt edici bir söğüt türüdür:

• Büyüme Şekli: Genellikle 4 ila 10 metre (nadiren 15 metreye kadar) boylanabilen, yaprak döken bir çalı veya küçük bir ağaçtır. Genellikle çok gövdeli olup, dağınık ve açık bir tepe tacına sahiptir.
• Kabuk Özelliği: Genç dalların kabuğu parlak ve sarımsı-kahverengi renktedir. En belirgin özelliği, eski dallar ve gövdelerdeki kabuğun ince, kahverengi şeritler halinde soyulmasıdır. Bu özellik, türün kolayca tanınmasını sağlar ve ona "pullu" bir görünüm verir.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar almaşık (alternat) dizilişli, dar mızraksı (lanceolate) veya uzun eliptik-oval şekildedir (genellikle 4–12 cm uzunluğunda ve 1–3 cm genişliğinde). Kenarları ince, bezeli (glandular) dişlidir. Üst yüzeyi parlak, koyu yeşil ve tüysüz, alt yüzeyi ise daha açık yeşil ve tüysüzdür. Yapraklar genellikle badem yaprağına benzer bir görünüme sahiptir. Yaprak sapları orta uzunlukta olup, tabanında genellikle büyük ve kalıcı kulakçıklar (stipules) bulunur, bu da önemli bir ayırt edici özelliktir.
• Çiçek Morfolojisi: Bitki iki evciklidir (dioecious), yani erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkiler üzerinde bulunur. Çiçekler, genellikle yaz başında (Mayıs-Temmuz) ortaya çıkan, uzun ve silindirik kedicikler (catkins) halinde bulunur. Genellikle ikinci kez sonbaharda da çiçek açabilir.
• Erkek kedicikler 2–5 cm uzunluğında olup, parlak sarı erciklere sahiptir. Her çiçekte genellikle üç (nadiren 2 ila 5) stamen bulunur. Bu, türün "triandra" (üç erkekli) adını almasına neden olan en ayırt edici özelliğidir.
• Dişi kedicikler 3–7 cm uzunluğunda olup, meyve olgunlaştıkça uzayabilir. Yumurtalıklar tüysüzdür ve belirgin bir sapa sahiptir.
• Meyve Özelliği: Meyve, olgunlaştığında patlayarak tohumlarını yayan, iki valfli, küçük bir kapsüldür.
• Tohum Özelliği: Tohumlar küçük, hafif ve bol miktarda pamuksu tüylerle kaplıdır. Bu tüyler sayesinde tohumlar rüzgarla kolayca yayılır. Tohumlar kısa ömürlüdür.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Salix triandra subsp. triandra, özellikle gövdesindeki kabuk soyulması ve çiçeklerindeki stamen sayısı gibi benzersiz morfolojik özellikleriyle söğüt türleri arasında kolayca tanınır. Sulak alan ve nehir ekosistemlerinde oynadığı kilit rol, bu türü vazgeçilmez kılar. Kıyısal erozyonu önlemesi ve sucul yaban hayatı için zengin bir habitat sağlaması, ekolojik dengenin korunması açısından hayati öneme sahiptir. Aynı zamanda, hızlı büyümesi ve kolay işlenebilen odunu sayesinde insanlık için de değerli bir kaynaktır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi: Salix triandra subsp. triandra, özellikle akarsu ve dere kenarları, bataklıklar, sulak çayırlıklar, göletler ve sel basan taşkın yatakları gibi sürekli nemli veya su basan habitatları tercih eder. Çeşitli toprak koşullarına, özellikle balçıklı ve killi topraklara adapte olabilir.
• Ekolojik Rolü:
• Riparian (Akarsu Kenarı) Ekosistemleri ve Erozyon Kontrolü: Nehir ve dere kıyılarında yaygın olarak bulunur. Güçlü ve yayılıcı kök sistemi sayesinde toprak erozyonunu önlemede ve kıyı şeritlerini stabilize etmede kritik rol oynar. Sel ve taşkın sonrası arazinin toparlanmasına yardımcı olabilir.
• Yaban Hayatı Desteği: Özellikle geç çiçeklenmesi, yaz başı ve ortasında arılar ve diğer tozlayıcılar için önemli bir nektar ve polen kaynağı sağlar. Yaprakları, birçok böcek türünün (özellikle kelebek ve güve larvaları) konukçu bitkisidir. Ağaçlar, kuşlar için yuva alanları, balıklar ve diğer sucul canlılar için gölgelik ve habitat, küçük memeliler için barınak sağlar.
• Su Kalitesi İyileştirme: Sulak alanlardaki varlığı, su filtreleme ve besin maddesi döngüsüne katkıda bulunabilir.
• Biyoçeşitlilik: Sulak alan ekosistemlerinin önemli bir bileşeni olup, bu habitatların biyoçeşitliliğine katkıda bulunur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

Salix triandra subsp. triandra’nın doğrudan insan sağlığı için toksik bir tehdit oluşturmazken, geleneksel, tıbbi ve endüstriyel olarak birçok kullanımı bulunmaktadır:

• Yenilebilirlik / Zehirlilik: Bu ağacın doğrudan yenilebilir bir bitki olduğuna dair yaygın bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, kabuğu salisin içerir.
• Tıbbi Kullanım: Diğer söğüt türleri gibi, Salix triandra kabuğu da salisin içerir. Geleneksel tıpta analjezik (ağrı kesici), antipiretik (ateş düşürücü) ve anti-enflamatuar olarak kullanılmıştır. Ateş, romatizma ve ağrı tedavisinde kullanılabileceği düşünülmektedir. Ancak, modern tıpta spesifik olarak bu alt türün kullanımı yaygın değildir ve bitkisel ilaçların kullanımı mutlaka uzman kontrolünde olmalıdır.
• Odun Kullanımı: Odunu yumuşak, esnek ve kolay işlenebilir. Geleneksel olarak sepetçilik (hasır işleri) ve hasır mobilya yapımında yaygın olarak kullanılır. Ayrıca yakacak odun ve bazı basit ahşap işleri için de değerlendirilir.
• Peyzaj ve Erozyon Kontrolü: Kıyı şeritlerine adaptasyonu, hızlı büyümesi ve erozyon kontrolündeki rolü nedeniyle, peyzaj düzenlemelerinde, özellikle akarsu kenarı restorasyon projelerinde ve su tutma amaçlı dikimlerde yaygın olarak kullanılır. Çok kolay çelikten çoğaltılabilir.

5. Koruma Durumu

Salix triandra subsp. triandra, geniş bir coğrafi yayılıma sahip olup, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe Altında" (Least Concern) olarak sınıflandırılmıştır. Bu, genel popülasyonunun şu an için ciddi bir tehdit altında olmadığı anlamına gelir.

Ancak, yerel düzeyde bazı tehditlerle karşı karşıya kalabilir. Özellikle habitat kaybı (nehir yataklarının düzenlenmesi, barajlar, kentleşme), su rejimindeki değişiklikler (kuraklık veya taşkınlar) ve kirlilik gibi faktörler, yerel popülasyonları olumsuz etkileyebilir. Yine de alt türün genel yayılışı, hızlı büyüme yeteneği ve geniş ekolojik toleransı, popülasyonlarının sürekliliğini desteklemektedir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Plants of the World Online (Kew Gardens) - Salix triandra subsp. triandra
• Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) - Salix triandra
• IUCN Kırmızı Liste - Salix triandra
• Wikipedia - Salix triandra (Almond Willow)
• PFAF (Plants For A Future) - Salix triandra