Eryx jaculus
Eryx jaculus
Kum Boası – Kum Yılanı
(Latince anlamı: Eryx = antik yılan adı; jaculus = “atlayan, fırlayan” – ani av saldırısına gönderme)
Bilimsel Sınıflandırma
- Alem: Animalia – Hayvanlar
- Şube: Chordata – Kordalılar
- Sınıf: Reptilia – Sürüngenler
- Takım: Squamata – Pullular
- Alttakım: Serpentes – Yılanlar
- Familya: Boidae – Boa yılanları
- Cins: Eryx
- Tür: Eryx jaculus (Linnaeus, 1758)
Fiziksel Özellikler
- Boy: 40–80 cm; nadiren 100 cm’ye ulaşabilir
- Vücut: Kalın yapılı, kısa ve kaslı
- Baş: Üçgenimsi, boyundan çok az ayrılmış, burun hafif yukarı kıvrık
- Göz: Küçük, yandan yerleşimli
- Renk: Taban rengi açık kahverengi–bej, üzerinde koyu kahverengi benekler ve zikzaklar
- Kuyruk: Küt uçlu, kısa; kazıcı yapıdadır
- Deri: Sert, pullar pürüzlü, sürtünmeye dayanıklı
Habitat ve Yayılım
- Kumluk, taşlık, yarı çöl alanlar
- Çalı altları, gevşek toprak, kuru nehir yatakları
- Avrupa’nın güneyi, Kuzey Afrika, Orta Doğu, Orta Asya’da yaygın
- Türkiye’de Trakya, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da gözlemlenmiştir
Beslenme
- Küçük memeliler, kertenkeleler ve kuş yavruları
- Tünel kazıp kendini kuma gömer, aniden fırlayarak avını yakalar
- Avını boğarak öldürür (zehirli değildir)
Üreme ve Yavru Gelişimi
- Ovovivipardır (yumurtalar dişi vücudu içinde gelişir, canlı doğum yapılır)
- Yılda bir kez, yaz sonuna doğru 4–10 yavru doğar
- Yeni doğanlar yaklaşık 10–15 cm uzunluğundadır
- Erişkinlere benzer şekilde doğarlar ve kısa sürede aktifleşirler
Davranış ve Yaşam Döngüsü
- Fosoryal yaşam: Kum veya toprak altında yaşar
- Gündüzleri gizlenir, gece veya alacakaranlıkta aktiftir
- Avını pusu kurarak yakalar
- Saldırgan değildir, tehlike anında kendini gömer veya kıvrılır
Ekolojik Rol
- Küçük kemirgen popülasyonlarının kontrolünde etkilidir
- Yırtıcılar (örneğin kartallar) için besin kaynağıdır
- Kumlu habitatlarda toprak yapısının korunmasına katkı sağlar
İnsana Zararlılık Durumu
- Zararsızdır; zehirli değildir
- Elle tutulduğunda savunma amaçlı ısırabilir ama toksik etkisi yoktur
- Çoğunlukla kaçmayı tercih eder
- Türkiye’de korunmaya muhtaç yerel tür olarak değerlendirilir
Kültürel/Tıbbi Notlar ve İlginç Bilgiler
- Antik Roma'da “jaculus” adlı efsanevi zıplayan yılanla özdeşleştirilmiştir
- Çöl halkları tarafından zararsız olduğu bilinip “gizli yılan” olarak anılmıştır
- Derisinin deseni kum zeminde mükemmel kamuflaj sağlar
- Türkiye'deki bazı yörelerde “kum solucanı” ya da “çöl yılanı” olarak adlandırılır
Türkiye’deki Varlığı
- Gözlem kayıtları: Şanlıurfa, Mardin, Batman, Konya, Karaman, Edirne
- Trakya’daki bireyler Balkan kökenli popülasyonlarla bağlantılıdır
- Akdeniz iklimli kıyı bölgelerinde nadirdir; iç kesimlerde yaygındır
- Türkiye'de nesli yerel olarak tehdit altında olabilir – habitat kaybı nedeniyle
Yanlış Bilinenler ve Efsaneler
- Efsane: “Bu yılan zıplayarak insanın yüzüne atlar.”
- Gerçek: Hızlı saldırabilir ama zıplama davranışı yoktur; efsane kökenlidir.
- Efsane: “Toprağın içinde boğulmuş insan bulurlar.”
- Gerçek: Tamamen yalandır; kumda yaşar ama insanlara ilgisizdir.
- Efsane: “Tüy bırakır, göz çıkarır.”
- Gerçek: Böyle bir davranışı yoktur; sürüngenler tüy taşımaz.
- Efsane: “Sıcak havada büyülenmiş gibi kıpırdamadan kalır.”
- Gerçek: Pusu kurduğu sırada hareketsiz kalır; büyülenme değil av stratejisidir.
Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi
Kaynaklar
- Tok, C.V. et al. (2016). Türkiye Sürüngenleri – TUBITAK Yayınları
- Böhme, W. (2003). Boidae – European snakes overview
- Sindaco, R. & Jeremčenko, V.K. (2008). The Reptiles of the Western Palearctic
- IUCN Red List (2024) – Eryx jaculus
Fotoğraf:Sezgin Savaş - Mehmet Canberk - Adem Akdoğan - Muhammet Tosun
