Bivalvia

Bu sayfa Rahmetli, Prof.Dr.Mehmet Kutsay ATATÜR, Anısına ithaf edilmiştir.

Bivalvia Sınıfı (Midye, İstiridye, Klam, Taraklar)

Bugün, Mollusca (Yumuşakçalar) şubesinin kabuklu deniz ürünleri olarak yaygınca bilinen ve iki yan menteşeli kabuklarıyla karakterize edilen Bivalvia sınıfı hakkında detaylı bilgi vereceğiz. Bu sınıf, midyelerden istiridyelere, deniz tarağına kadar geniş bir yelpazeyi kapsar ve dünya genelinde tatlı su ve denizel ortamlarda bulunurlar.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Bivalvia adı, Latince'de "iki" anlamına gelen "bi" ve "kapak" veya "valf" anlamına gelen "valva" kelimelerinden türemiştir, bu da onların karakteristik iki parçalı kabuklarına atıfta bulunur. Bu iki kabuk (valv), dorsal (sırt) tarafta bir menteşe (ligament ve bazen dişler) ile birbirine bağlanmıştır. Kabuklar, onları yırtıcılardan korur ve su kaybını önler.

Yaklaşık 30.000 bilinen türüyle, Gastropoda'dan sonra Mollusca şubesinin ikinci en büyük sınıfıdır. Boyutları birkaç milimetreden (örn. küçük tatlı su midyeleri) 1.5 metreye kadar (Tridacna gigas - dev istiridye) değişebilir. Çoğu bivalv filtrasyon yaparak beslenir ve tipik bir baş ve raduladan yoksundurlar.

Alem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
Şube (Phylum): Mollusca (Yumuşakçalar)
Sınıf (Class): Bivalvia (İki Kabuklular)

Bivalvia sınıfı, filogenetik olarak genellikle beş ana alt sınıfa ayrılır, ancak burada en bilinenleri örnekleyebiliriz:

Palaeoheterodonta: Tatlı su midyelerinin çoğunu ve bazı fosil grupları içerir.
Heterodonta: Çoğu deniz klamını, kum midyesini ve kalp midyesini içerir.
Pteriomorphia: İstiridyeleri, midyeleri, deniz taraklarını ve pelerin midyelerini içerir.

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Bivalvia üyeleri, kozmopolit bir dağılıma sahiptir ve dünya genelindeki hemen her sucul ortama adapte olmuşlardır:

Denizel Ortamlar: Okyanusların her derinliğinde, gelgit bölgelerinden (intertidal) abisal derinliklere kadar bulunurlar. Çamurluklar, kumlu zeminler, kayalık kıyılar, mercan resifleri ve hatta hidrotermal bacalar gibi çeşitli habitatlarda yaşayabilirler.
Tatlı Su Ortamları: Göller, nehirler, akarsular ve bataklıklar gibi çeşitli tatlı su habitatlarında bulunurlar. Tatlı su midyeleri, su kalitesinin önemli biyo-göstergeleridir.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Bivalvia sınıfının belirgin fiziksel ve morfolojik özellikleri şunlardır:

İki Parçalı Kabuk (Valv): En karakteristik özellikleri, yanlardan basık ve dorsalde (sırt) bir menteşe ile birleşmiş iki eşit veya neredeyse eşit kireçli kabuğa sahip olmalarıdır. Kabuklar, adduktor kasları adı verilen güçlü kaslarla kapatılır.
Manto: Vücudun iç organlarını saran ve kabuğu salgılayan ince bir doku tabakasıdır. Manto kenarları genellikle birleşerek suyun içeri ve dışarı akışını sağlayan sifonları oluşturur (su alma ve su verme sifonları).
Ayak: Genellikle kazma veya hareket etme için kullanılan kaslı, kama şeklinde bir ayakları vardır. Bu ayak, özellikle kumlu veya çamurlu zeminlerde yaşayan türlerde iyi gelişmiştir. Bazı bivalvler (örn. istiridyeler) hareketsizdir ve kaya veya diğer yüzeylere yapışık yaşarken, diğerleri (örn. deniz tarakları) kısa mesafeler yüzebilir.
Solungaçlar (Ktenidiyumlar): Manto boşluğunda büyük, lamelli (yaprak benzeri) solungaçlar bulunur. Bu solungaçlar sadece solunum için değil, aynı zamanda sudaki plankton ve diğer organik partikülleri filtreleyerek beslenme için de kullanılır.
Baş ve Radula Yokluğu: Gastropodların aksine, bivalvlerin belirgin bir başı ve beslenme için kullanılan radulası yoktur.
Sifonlar: Birçok bivalvde, su alma (inhalant) ve su verme (exhalant) işlevlerini yerine getiren uzantılar olan sifonlar bulunur. Bu sifonlar, hayvanın kuma veya çamura gömülü yaşarken dış dünya ile bağlantısını sürdürmesini sağlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Bivalvia, sucul ekosistemlerin temel taşlarından biridir. Filtrasyon yetenekleri sayesinde su kalitesini iyileştirmede oynadıkları rol, onları çevresel sağlığın önemli göstergeleri haline getirir. Hem doğal dengeyi sağlamaları hem de insanlık için gıda ve ekonomik değer sunmaları, bu canlıların çok yönlülüğünü ve önemini vurgular."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önem

Bivalvia, sucul ekosistemlerde çok önemli roller oynar:

Filtratör Besleyiciler: Çoğu bivalv, su kolonundaki planktonu, algleri ve organik döküntüleri filtreleyerek beslenir. Bu filtrasyon, su kütlelerinin temizlenmesine ve berrak kalmasına yardımcı olur. Büyük midye ve istiridye yatakları, devasa miktarlarda suyu filtreleyebilir.
Biyo-mühendisler ve Habitat Yaratıcılar: İstiridye resifleri ve midye yatakları, diğer birçok deniz canlısı için önemli habitatlar oluşturur. Bu yapılar, kıyı şeritlerini erozyondan koruyabilir ve deniz biyoçeşitliliğini artırabilir.
Besin Zinciri: Balıklar, deniz kuşları, deniz memelileri (örn. su samurları) ve diğer omurgasızlar için önemli bir besin kaynağıdır.
Besin Döngüsü: Sucul ekosistemlerdeki besin döngüsünde, özellikle azot ve fosfor döngüsünde önemli rol oynarlar. Filtrasyon yoluyla askıda kalan partikülleri ve besinleri sudan uzaklaştırarak dibe çökeltirler.
Biyo-göstergeler: Çevre kirliliğine (özellikle ağır metaller ve kirleticiler) karşı hassas olmaları ve bu maddeleri dokularında biriktirebilmeleri nedeniyle, su kalitesinin ve çevresel sağlığın önemli biyo-göstergeleri olarak kullanılırlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Koruma Durumu

Bivalvia'nın insanlarla etkileşimi hem ekonomik hem de çevresel açıdan oldukça derindir:

Gıda Kaynağı: Midye, istiridye, deniz tarağı ve klam gibi bivalvler, dünya genelinde önemli bir protein kaynağıdır ve deniz ürünleri endüstrisinin büyük bir parçasını oluşturur. Akuakültürde (su ürünleri yetiştiriciliği) yoğun olarak üretilirler.
İnci Üretimi: İstiridyeler, özellikle inci istiridyeleri (Pinctada cinsi), doğal inci üretimi için kültürlenir. İnci, değerli bir takı ve süs eşyasıdır.
Ticari ve Ekonomik Önem: Balıkçılık ve akuakültür endüstrilerinde büyük bir ekonomik değer taşırlar.
Çevresel Faydalar: Su filtreleme yetenekleri, kirli suların arıtılmasında doğal bir çözüm sunar. Resif oluşturan bivalvler, kıyı korumasında ve biyoçeşitliliğin desteklenmesinde kritik rol oynar.
İnsan Sağlığına Etkileri:
Gıda Zehirlenmesi: Bivalvler, filtreleme yoluyla sudaki toksik algleri (dinoflagellatlar gibi) veya bakterileri (örn. Vibrio) biriktirebilirler. Bu toksinler insanlar tarafından tüketildiğinde kabuklu deniz ürünleri zehirlenmesine (örn. Paralitik Kabuklu Deniz Ürünleri Zehirlenmesi - PSP) neden olabilir. Bu nedenle, hasat edilen bivalvler düzenli olarak izlenmeli ve güvenli gıda uygulamalarına uyulmalıdır.
Parazit Taşıyıcılığı: Nadiren de olsa, bazı bivalvler insanlara zararlı olabilecek parazitleri taşıyabilirler.
Koruma Durumu: Bivalvia sınıfının çok sayıda türü olduğu için genel bir koruma durumu vermek zordur. IUCN Kırmızı Listesi'nde birçok bivalv türü değerlendirilmiştir:
Tehdit Altındaki Türler: Özellikle tatlı su midyeleri, habitat kaybı ve bozulması (nehir düzenlemeleri, kirlilik), baraj inşası, istilacı türler ve aşırı toplama nedeniyle ciddi şekilde tehdit altındadır. Birçok tatlı su bivalv türü tehlike altında veya kritik tehlike altındadır. Denizel bivalvler de aşırı avlanma, habitat tahribatı (örn. dip trol balıkçılığı), kirlilik, iklim değişikliği ve okyanus asitlenmesi gibi tehditlerle karşı karşıyadır.
İstilacı Türler: Bazı bivalv türleri, yeni bölgelere taşındıklarında istilacı tür haline gelerek yerel ekosistemlere zarar verebilir (örn. zebra midyesi - Dreissena polymorpha).

Bivalvia türlerinin küresel sucul ekosistemler için taşıdığı hayati önem ve karşı karşıya kaldıkları tehditler göz önüne alındığında, onların biyoçeşitliliğinin korunması, sürdürülebilir balıkçılık ve akuakültür uygulamaları ile habitat koruma çabaları büyük önem taşımaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi