Petromyzon marinus

Petromyzon marinus, Petromyzontiformes takımına ait, çenesiz balıklar (Agnatha) sınıfının en büyük ve en ilkel canlılarından biridir. Halk arasında Deniz Taşemeni veya Deniz Alabalığı olarak bilinir. Köpek balıkları ve vatozlar gibi kıkırdaklı balıklardan bile daha ilkel bir omurgalıdır. Bu tür, anadrom bir yaşam döngüsüne sahiptir; yani denizlerde yaşar, ancak üremek için tatlı sulara (nehirlere) göç eder.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Deniz Taşemeni, Atlantik Okyanusu'nun doğu ve batı kıyıları ile tüm Akdeniz'de doğal olarak yayılış gösterir. Türkiye sularında yerlidir ve üremek için Karadeniz'e dökülen nehirler de dahil olmak üzere, akarsulara göç ettiği bilinmektedir.

Taksonomik sınıflandırması, ilkel doğasını göstermektedir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum):: Chordata (Kordalılar)
• Sınıf (Class):: Agnatha (Çenesiz Balıklar)
• Takım (Order):: Petromyzontiformes
• Aile (Family):): Petromyzontidae
• Cins (Genus): Petromyzon
• Tür (Species):: Petromyzon marinus (Linnaeus, 1758)

2. Fiziksel Özellikler ve Morfoloji

• Boyut: Oldukça büyük boyutlara ulaşabilir. Yetişkin bireylerin uzunluğu 1.2 metreye kadar çıkabilir.
• Vücut Şekli: Vücudu uzun, silindirik ve yılan balığına benzer bir yapıdadır. Diğer balıklardan farklı olarak eşleşmiş yüzgeçleri yoktur (göğüs veya karın yüzgeci).
• Ağız (Ayırt Edici Özellik): En belirgin özelliği, çenesiz olmasıdır. Ağzı, avına tutunmak için kullanılan güçlü bir emici huni şeklindedir ve içi keskin, kıkırdaklı diş sıralarıyla kaplıdır.
• Solungaçlar: Başın her iki yanında, belirgin bir şekilde görülen yedişer adet küçük solungaç deliği bulunur.
• Deri: Derisi pürüzsüz ve pulsuzdur.

3. Ekolojik ve Biyolojik Davranışlar

• Parazitik Beslenme: Deniz evresinde, diğer balıklara (somon, morina, kalkan, köpek balıkları gibi büyük balıklar) emici ağzı ile tutunur. Keskin dişleri ve dilleriyle avının derisini ve etini delerek, esas olarak kan ve vücut sıvılarını emer. Bu durum, balığı öldürmezse bile ciddi yaralanmalara ve ölüme yol açabilir.
• Yaşam Döngüsü (Anadrom):

1. Üreme: Yumurtlamak için denizden nehir ve derelere göç eder.
2. Larva (Ammocoetes): Yumurtadan çıkan larvalar (ammocoetes), birkaç yıl boyunca kendilerini nehirlerin çamurlu diplerine gömer ve filtrasyon yaparak beslenir. Bu dönemde zararsızdırlar.
3. Metamorfoz: Larvalar daha sonra parazitik yetişkin formuna dönüşür ve denize geri döner.

4. Ticari ve İnvaziv Etkisi

Deniz Taşemeni, dünya çapında hem doğal bir ekolojik unsur hem de yıkıcı bir istilacı tür olarak çelişkili bir statüye sahiptir:

• Akdeniz ve Atlantik (Doğal Yayılış): Doğal popülasyonlarda, ekosistemin bir parçasıdır. Geleneksel olarak bazı Avrupa ülkelerinde lezzetli kabul edilir ve ticari olarak avlanır.
• Kuzey Amerika Büyük Göller (İstilacı Tür): 19. yüzyılda gemi kanallarının inşası sayesinde Büyük Göller'e girdikten sonra, deniz taşemeni istilacı bir zararlı haline gelmiştir. Tatlı suda doğal avcıları olmadığından, Göl Alabalığı (Lake Trout) gibi yerel ticari balık popülasyonlarını neredeyse tamamen yok ederek bölgenin balıkçılık endüstrisini çökertmiştir. Bu bölgede tür, kimyasal ve fiziksel mücadele yöntemleriyle kontrol altında tutulmaktadır.

5. Koruma Durumu ve Tehditleri

• Koruma Statüsü: IUCN tarafından küresel olarak "En Az Endişe Veren" (Least Concern - LC) olarak sınıflandırılmıştır. Ancak Avrupa'daki ve Türkiye'deki nehir sistemlerindeki birçok yerel popülasyon, nehir kirliliği ve üreme göçlerini engelleyen barajlar nedeniyle ciddi düşüşler yaşamaktadır. Dolayısıyla, yaşam döngüsündeki kritik tatlı su habitatlarının korunması hayati önem taşır.

Araştırma: Ahmet Taşçı Yaban Hayatı Bilimcisi

• Kaynaklar:
• Linnaeus, C. (1758). Systema Naturae per Regna Tria Naturae, Secundum Classes, Ordines, Genera, Species, cum Characteribus, Differentiis, Synonymis, Locis. Laurentii Salvii, Holmiae.
• Froese, R. and D. Pauly. Editors. (2024). FishBase. World Wide Web electronic publication.
• Renaud, C. (2011). Petromyzon marinus. The IUCN Red List of Threatened Species 2011.
• Applegate, V. C. (1950). Natural history of the sea lamprey, Petromyzon marinus, in Michigan. U.S. Fish and Wildlife Service, Special Scientific Report No. 55.
• Not: Deniz Taşemeni, Türkiye'deki nehir ekosistemlerinin sağlığı ve doğal göç yollarının korunması açısından kilit rol oynayan eşsiz bir canlıdır. Yapılan barajlar ve nehir düzenlemeleri, bu ilkel omurgalının geleceğini doğrudan tehdit etmektedir.
• Fotoğraf: https://www.inaturalist.org/photos/382132130