Melitaea britomartis (Melike Amannisa / Britomartis Zıpzıpı)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Nymphalinae alt familyasına ait, narin yapılı ve turuncu-siyah desenleriyle bilinen Melitaea britomartis kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Melike Amannisa" veya İngilizce'de "Britomartis Fritillary" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Doğu ve Orta Avrupa, Batı Asya ve Orta Asya'da yayılış gösterir. Melitaea athalia gibi benzer türlerle yakın akrabadır ve ayrımı bazen zordur, hatta genetik veya genital inceleme gerektirebilir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Melitaea britomartis, kanat üst yüzeyinde turuncu zemin üzerinde yoğun, ağ benzeri, siyah desenlere sahiptir. Kanat kenarları boyunca koyu bir kenar bandı bulunur. Melitaea athalia (Amannisa) ile benzerlik gösterse de, genellikle kanat alt yüzeyindeki kenar alt bandının kahverengiye çalan turuncu olması ve orta dış bantta çizgilerin daha koyu izlenmesi gibi ince farklarla ayırt edilir. Dişiler genellikle erkeklere göre daha soluk renklidir. Kanat açıklığı genellikle 35-42 mm civarındadır.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk turuncu ve beyazımsı bantlarla süslüdür. Özellikle arka kanat alt yüzeyi sarımsı-beyaz ve turuncu lekelerin birleşimiyle karmaşık bir desene sahiptir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
• Cins (Genus): Melitaea
• Tür (Species): Melitaea britomartis (Assmann, 1847)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Melitaea britomartis, Güneydoğu Avrupa'dan (Balkanlar, Karpatlar), Kafkasya'ya, Türkiye'ye, Batı Sibirya'ya, Orta Asya'ya, Çin ve Kuzey Kore'ye kadar uzanan geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Avrupa'nın batı (Fransa ve kuzeybatı Almanya'dan batıya doğru), kuzey (Güney İsveç'te yerel) ve güney (Kuzey İtalya'da yerel) bölgelerinde daha lokaldir veya bulunmaz.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'de özellikle Doğu Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu Dağları'nda, yüksek rakımlarda bulunur. Kırklareli gibi Trakya illerinde de kayıtları mevcuttur. Yayılışı bölgesel farklılıklar gösterir.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle orman açıklıkları, dağ çayırları ve alpin kuşak gibi nemli ama açık alanları tercih eder. Genellikle 1000–2200 metre arası rakımlarda görülür. Kireç taşlı alanlardaki kuru ve açık çayırlar, dağ yamaç etekleri de yaşam alanları arasındadır. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında Sinirotu (Plantago türleri, özellikle Plantago lanceolata), Yavşan Otu (Veronica türleri, özellikle Veronica teucrium ve Veronica chamaedrys), Melampyrum (Sarıçiçekli Otu) ve bazı Sıracaotugiller (Scrophulariaceae) familyasından bitkiler bulunur. Yetişkin kelebekler, nektar almak için çeşitli dağ çiçeklerini (özellikle Peygamber Çiçeği (Centaurea), Kekik (Thymus) ve Adaçayı (Salvia) gibi) ziyaret ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Melitaea britomartis'in yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur. Bu tür, kışı larva (tırtıl) evresinde geçirir.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkileri olan yabani çiçekli bitkilerin yaprak altlarına, genellikle gruplar hâlinde bırakırlar. Yumurtalar birkaç gün içinde çatlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, başta konukçu bitkileriyle beslenirler. Genellikle toplu hâlde yaşarlar, ardından bireyselleşirler. Tırtıllar, ikinci tüy dökümünden sonra kuru otların arasında veya toprağın altına saklanarak kış uykusuna (diyapoz) yatarlar. İlkbaharda tekrar aktifleşip beslenirler ve hızlı bir şekilde büyürler. Toplamda 5 defa deri değiştirirler ve yaklaşık 11 ay tırtıl olarak kalabilirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, ilkbaharda pupa (krizalit) evresine geçerler. Bitki sapına ya da yaprağa tutunarak pupaya dönüşürler. Pupa evresi 10-20 gün sürebilir.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Melitaea britomartis genellikle yılda tek bir döl verir, ancak bazı bölgelerde iki döl de verebilir. Ergin kelebekler genellikle Haziran ve Temmuz aylarında uçarlar. Erginler yalnızca 2-4 hafta kadar yaşarlar. Sabah saatlerinde en aktif haldedirler.

Davranış: Bu kelebekler genellikle narin ve kısa mesafeli uçuşlar yaparlar. Güneşli ama serin dağ açıklıklarında aktiftirler. Çiçekler üzerinde uzun süre durabilirler, bu da onları fotoğraflamak için iyi bir hedef yapar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Melitaea britomartis, Melike Amannisa kelebeği, Türkiye'nin yüksek rakımlı dağ çayırlarının ve orman açıklıklarının zarif bir sakini. Özellikle Doğu Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu'daki dağılımı, onu bu bölgelerin özel kelebeklerinden biri yapıyor. Melitaea athalia gibi yakın akrabalarıyla olan morfolojik benzerliği, tür teşhisini zorlaştırsa da, ekolojik gereksinimleri onu diğerlerinden ayırıyor. Habitatlarının korunması, özellikle aşırı otlatma, orman açıklıklarının kapanması ve dağ turizmi gibi tehditlere karşı hassas olduğu düşünüldüğünde büyük önem taşıyor. Bu kelebeğin varlığı, dağ ekosistemlerimizin sağlığı için değerli bir göstergedir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Melitaea britomartis, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan Sinirotu, Yavşan Otu ve Melampyrum türleriyle beslenerek dağ çayırı ve orman açıklığı ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, yüksek rakımlardaki çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar. Dağ ekosistemlerinin sağlığı için bir gösterge türü olarak kabul edilir.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde henüz özel olarak değerlendirilmemiştir ve veri eksikliği bulunmaktadır. Ancak, Avrupa Kırmızı Veri Kitabı'nda "Hassas (Vulnerable)" olarak listelenmiştir. Türkiye'deki durumu ise "Tehdite Yakın (Near Threatened - NT)" olarak belirtilmiştir. Lokal popülasyonları hassastır ve tehdit altındadır.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Orman açıklıklarının kapanması (doğal süksesyon veya ormancılık faaliyetleri nedeniyle), aşırı otlatma, tarım alanlarının genişlemesi, dağ turizmi ve patika genişletme faaliyetleri, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Yüksek rakımları tercih etmesi nedeniyle, iklim değişikliğinin neden olduğu yükselen ağaç sınırı (ağaçların daha yüksek rakımlara ilerlemesi) ve değişen yağış rejimleri, bu kelebeğin yaşam alanlarını daraltabilir. İtalya'daki bazı popülasyonların, aşırı yağışlı ve soğuk yazlar nedeniyle yok olduğu gözlemlenmiştir.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanları ve çevresinde kullanılan pestisitler, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.

Melitaea britomartis, yüksek rakımlı habitatlara olan bağımlılığı ve lokalize popülasyonları nedeniyle koruma çalışmaları açısından özel önem taşımaktadır. Türkiye'de özellikle Kuzeydoğu Anadolu'daki yaşam alanlarının izlenmesi ve korunması, bu narin kelebeğin geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Melike Amannisa / Assmann's Fritillary (Melitaea britomartis)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Melike Amannisa / Britomartis Zıpzıpı / Melitaea britomartis
• Türkiye Yaban Hayatı - Melitaea britomartis
• Wikipedia - Melitaea britomartis
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Melitaea britomartis
• ResearchGate - Can the extinction of Melitaea britomartis in NW Italy be explained by unfavourable weather? An analysis by Optimal Interpolation
• Gianluca Doremi - Melitaea britomartis