Hemiptera

Heteroptera alt takımına ait böcekler gerçek tahtakuruları “true bugs” olarak anılırlar. Oldukça dikkat çekici ön kanatlara sahiptirler. Bu kanadın yarısı kitinsel diğer yarısı ise zarımsı yapıya sahiptir. Zarımsı yapı böcek vücudunun arka kısmında birbirleri üzerinde çapraz olarak bulunurlar. Bu böcekler baş kısmının ventral-alt (hypognathus) veya ön-anterior (prognathous) kısmında bulunan sokucu-emici ağız yapısına sahiptirler. Mandibula ve maxilla’lar uzamış ve birbirlerine 0.1 mm çağından daha büyük olmayan esnek biçimdeki beslenme tüpü-borusu (stylet) içerisinde kenetlenmiştir. 

Heteroptera alt takımı (gerçek tahtakuruları-true bugs) oldukça geniş yayılım gösteren ve farklı habitat tiplerinde yaşayabilen böcek türlerinden oluşmuştur. Öyleki bu alt takıma ait türler karasal, sucul ve yarı sucul ortamlara uyum sağlamışlardır. Karasal türler genellikle bitki ile beslenirler ve bitkilerin doku ve besin deposu olan tohumlarını emerek zarar yaparlar. Diğer bazı karasal heteropterler ise toprakta, mağaralarda veya karınca yuvalarında çürükçül olarak yaşarlar. Bazı türler ise küçük arthropodlar üzerinde predatör olarak beslenirler. Küçük bir kısmı ise omurgalılarda kan emerler. Cimicidae familyasına ait türler özellikle kuş ve memelilerde, buna insanda dahil, ektoparazit olarak yaşarlar. Sucul heteropterler hem tatlı hemde tuzlu sularda bulunabilirler. Bu türlerin çoğu diğer sucul organizmaların predatörüdürler (18) 

Hemiptera Hexapoda içerisinde bir takımdır. Bu takım yaklaşık olarak 80 bin türü içermektedir. Bunlar arasında Aphididae familyasına bağlı yaprakbitleri, Cicadidae familyasına bağlı Ağustos Böcekleri, Cicadellidae familyasına bağlı cüce ağustos böcekleri ve Acanthosomatidae familyasına bağlı süne, kımıl ve pis kokulu yeşil böcek gibi bilinen türleri içerir. Takıma bağlı türler 1 mm ile 10 cm arasında farklı boyutlarda olabilmektedir. Dört iğneli sokucu-emici ağız yapısına sahiptirler ve İngilizce ismi true bugs olarak adlandırılırlar (19-23) 

Hemiptera takımını diğer takımlardan ayıran en önemli özeliklerin başında sahip oldukları ağız yapısı gelir. Hemipterada mandibula ve maxilla bir hortum (proboscis) şekline dönüşmüş, labium kılıf şeklini almış ve gagaya benzer şekilde bir durum almıştır. Bu uzantı kullanılmadığı zamanlar yatay bir şekilde vücudun altında durur. I. Maxilla iğneleri karşılıklı duruşlarında iki boru meydana getirmişlerdir. Bu boru veya kanallardan labrum etrafındakiler emme, diğeri ise tükrük kanalını oluşturmuştur. İğneler doku içine batırıldığında 2. Maxilla’nın oluşturduğu oluk kıvrık vaziyette dışarıda durur. Bu yapı özellikle bitki dokularını delmede ve doku içindeki sıvıyı (genelde bitki özlerini) emmeye elverişli bir hal almıştır. 

Hemiptera ismi Yunanca’da yarım (hemi) ve kanat (pteron) isimlerinden türemiştir. Çoğu Hemiptera takımı üyelerinin ön kanatlarının tabanına yakın kısımları sert bir görünüm alırken kanat uçları zar şeklini almıştır. Bu kanatlar hemelytra (tekil: hemelytron), olarak adlandırılır. Kınkanatlıların sahip olduğu elytrasında olduğu gibi ser bir yapıya sahiptir. Takıma bağlı bireylerin arka kanatları genellikle ön kanatlardan daha kısa ve zarımsı şekildedir. Bu takımda kanatsız türlerin sayısı da oldukça fazladır. 

Hemiptera takımı antenleri çoğunlukla 5 parçalı olmasına karşın bu segmentler çok uzun olabilir. Herzaman sayıları 10’dan azdır. Tarsi 3 yada daha az segmentlidir. Hemipterler tür bazında birbirlerinden farklı görünümlerde olabilmelerine karşın ağız yapıları (gaga şeklindeki çıkıntı) tipiktir. Benzer şekilde olan yapı yalnızca Thysanoptera ve bazı Phthiraptera takımı üyelerinde görülür. Bu özelliğinden dolayı Hemiptera takımı üyelerini diğer takım üyelerinden ayırmak oldukça kolaydır. 

Hamamböcekleri ve Psocoptera takımına bağlı bazı türler hemipterlerle karıştırılsa bile her ikisininde anten segment sayıları hemipterlerden farklıdır. Ayrıca belirtilen türlerin ön kanat yapıları hemipterlerle asla uyuşmazlar .

Ekonomik önemi 

Bitki ile beslenen türler birçok tarla bitkilerinde önemli zararlıdırlar. Bitki dokularına zarar verir ve yaralanmalarına neden olur, üzerinde beslendiği bitkiyi zayıf düşürürler ve hastalık yapıcı etmenleri beraberlerinde getirebilirler. Heteroptera alt takımına ait predatör olan türler ise genellikle insanların bakış açılarına göre yararlı böcek grupları olarak değerlendirilirler. Kan emici böcekler insan hastalıklarını taşıyabilirler. Örneğin Reduviidae familyasından Tritoma cinsine bağlı bir tür “Chagas” (Amerikan trypanasoma enfestasyonu) hastalığını insanlara bulaştırabilir. Cimicidae familyası türleri ise insan ve hayvan hastalıklarını taşıyıcı olarak bilinmektedir.

Birçok Hemiptera türü ürünler üzerinde önemli zararlı grupları teşkil ederler. Özellikle afitler, beyazsinekler ve birçok kabuklubit önemli tarım zararlıları arasındadır. 

Aleyrodoidea familyasından beyazsinekler, Aphididea familyasından yaprakbitleri, Coccoidea familyasından kabuklubitler, bunun yanı sıra Psylloidea, Cicadoidea, Coreidae, Miridae ve Pentatomidae familyalarına ait birçok tür tarım alanlarında ve bahçe bitkileri ürünlerinde zararlı olan hemipterler arasındadır. 

Tarım ve Bahçe bitkileri zararlılarının yanı sıra ısırma ve kan emme işlevlerinden dolayı zararlı olartak bilinen hemipterlerin başında ise Cimicidae, Reduviidae ve Anthocoridae familyalarına bağlı bir çok tür sayılabilir .

Ancak Hemiptera takımına bağlı bir çok tür oldukça yararlı böcek türlerini içerir. Bazılarının zararlı böceklerin avcıları bazılarının ise parazitoit olma durumları doğal dengeye önemli katkılar sağlar. Bunun da ötesinde her ne kadar günümüzde sentetikleri üretilse de, Coccoidea’den birkaç tür şellak, koşnil (kırmızı rengi veren boya hammaddesi eldesi) ve çeşitli balmumu yapımında kullanılırlar. 

Şellak: Reçineli bir materyal olan şellak boya, cila ve diğer birçok ürünün üretiminde kullanılır. Şellak Laccifer lacca (Indian Lac-insect)’nın salgısından üretilir. Benzer şekilde Madagascar’da yaşayan diğer böcek türü Gascardia sp., kızıl reçine salgısı salgılar. 

Koşnil: Gıda, ilaç ve kozmetikte renklendirmede kullanılan kırmızı bir boyadır. Koşnil Meksika kaktüs koşnili (Mexican Cactus Scale- Dactylopius coccus (= Coccus cacti)) dişisinden elde edilir. Güney ve Orta Amerika’da yabani armut kaktüsü ismi verilen bitki üzerinde yaşamasına karşın bu bitki Güney Avrupa ve Kuzey Afrika’da da kültüre alınmıştır. 

Kermes (granum tinctum olarak da bilinmekte): Koşnile benzer kırmızı bir boyadır. Kermes ilicis (Coccus ilicis)’in dişilerinden elde edilir. Bu tür Güney Avrupa ve Kuzey Afrika’da yaprağını dökmeyen meşe dalları ve budaklarında yaşamaktadır. 

Balmumu: Lokal olarak Çin’de ve Hindistan’da, bununla birlite mum ve tıbbi preparatların yapıldığı yerlerde kullanılır. Balmumu Ericerus pela ve Ceroplastes ceriferus gibi birçok uzakdoğu kökenli türlerden elde edilir .

Hemiptera’mı Homoptera’mı? 

İlgili türlerin hangi takıma dahil edilmesi gerektiği son yıllarda tartışılan önemli konulardan biriydi. Morfolojik ve moleküler çalışmalar sonucunda birçok biliminsanı önceleri Homoptera takımına dahil edilen türlerin Hemiptera’ya dahil edilmesini ve Homoptera’nın alt takım olarak kabul edilmesi gerekliliğini savunmuşlardır. 

Günümüzde Hemiptera takım olarak kabul edilmekte ve bu takım Auchenorrhyncha, Sternorrhyncha, Coleorrhyncha ve Heteroptera isimleri ile anılan 4 alttakıma ayrılmaktadır

Yaşam Döngüsü 

Hemipterler yarı başkalaşım geçirirler yani larva ve ergin dönemleri arasında bir başkalaşım söz konusu değildir. Ergin öncesi dönemleri ergin dönemlere morfolojik olarak benzediği için “nimf” olarak isimlendirilirler. Eğer kanatlı yapıya sahiplerse, nimf döneminden bir sonrakine geçişte kanatlar daha da belirginleşir ve nihayetinde ergine özgü kanat yapısını alarak ergin forma geçerler. Bu dönemde çoğu cinsel olgunluğa erişirler ve tam başkalaşım geçiren böcek gruplarında olduğu gibi bir pupa dönemleri yoktur. 

Yarıbaşkalaşım geçiren Hemiptera takımına ait birçok yaprakbiti yaşam döngüsünün bir kısmında parthenogetenik olarak ürerler. Bu tür dişiler döllenmemiş yumurtalarını bırakırlar ve eşeysiz olarak çoğalabilirler .

Ekoloji 

Birçok hemipter türü fitofag’dır. Afit, kabuklubit, ağustos böceği gibi türler bitki öz suyu ile beslenirler. Bir kaçı parazittirler ve kendilerinden daha iri yapıda olan canlıların kanı ile beslenirler. Reduviidae familyasına bağlı Tahtakuruları (bedbugs) ve Triatoma türleri (kissing bugs) ölümcül olan Trypanosoma cruzi hastalığını bulaştırırlar. 

Hemiptera’ya ait bazı familyalar suculdurlar ve yaşam tarzları suya adapte olacak şekilde evrimleşmişlerdir. Bunlar arasında en bilinenleri Corixidae (water boatmen) ve Nepidae (water scorpions) familyalarına ait türlerdir. Bu türlerin hepsi predatördürler. Abdomenlerinin üzerinde uzun bir uzantı sifon veya solunum borusu adını alır. Ayakları kürek biçiminde olan sucul türler canlının suda rahatça hareketine olanak tanır. Aynı takıma bağlı Gerridae (pondskaters yada water striders) familyası da suda yaşama adapte olmuştur ancak ayaklarındaki özel yapı sayesinde su yüzey gerilimini kullanarak suyun üzerinde dururlar. Halobates cinsi bireyleri de böyledir ancak bu cinse bağlı türler denizlerde yaşamaya adapte olmuş dünyadaki tek gruptur .

Sınıflandırma 

Hemiptera takımı geleneksel olarak Homoptera ve Heteroptera olmak üzere iki alt takıma ayrılmıştır. Bu iki alttakım birbirlerinden genellikle kanat yapıları ve kanadın vücut üzerindeki farklı pozisyonları ile birbirlerinden ayrılırlar. Homopterler dinlenme anında kanatlarını vücutlarının üzerinde çatı şeklinde katlarlarken, Heteropterler kanatlarını düz bir şekilde ve hafif birbiri üzerine katlar.

Ancak son zamanlarda çoğu biliminsanı Hemiptera’yı geleneksel sınıflandırmadan çıkararak bu takımı toplamda 4 yada daha fazla alt takıma ayırırlar: 

Auchenorrhyncha alt takımı Homoptera’nın bilinen türlerinden oluşan bir alt takımdır. 42 binden daha fazla sayıda isimlendirilen türe sahiptir. Bunlar arasında Tettigarctidae ve Cicadidae (cicadas) familyalarına bağlı ağustos böcekleri, Cicadellidae (leafhoppers), familyasına bağlı cüce ağustos böcekleri Fulgoroidea (treehoppers) üst familyası ile Membracidae (planthoppers) familyasına bağlı türler ve Aphrophoridae, Cercopidae, Clastopteridae, Epipygidae, Machaerotidae (froghoppers) familyalarına bağlı türler sayılabilir. 

Sternorrhyncha alt takımı 12,500 türe sahiptir. Bu alt takımda yaprakbitleri (Aphididae), beyazsinekler (Aleyrodidae) ve kabuklu bitler (Coccoidea) yer alır. Dünyada fosiller dahil 28 familyaya ait 7.300’den fazla tanımlanmış kabuklu bit türü bulunmaktadır. Coleorrhyncha alt takımında 30’dan daha az tür tanılanmıştır. Peloridiidae (moss bugs) familyasına bağlı türler bu alt takımda yer alırlar. 

Heteroptera alt takımı 25 bin türü içerir. Bu türler içerisinde Pentatomidae, Reduviidae, Anthocoridae ve Coreidae familyasına bağlı türler en bilinenleridir. 

Hemiptera takımına en yakın akrabaları thrips ve bitlerdir. Phthiraptera ve Thysanoptera takımı bireyleri Hemiptera’da olduğu gibi Insecta sınıfına bağlı Exopterygota altsınıfından Hemipteroid’ler içinde yer alırlar .

Bunları biliyor muydunuz? 

* Heteroptera alt takımından Cimicidae (bed bugs) ve Polyctenidae (bat bugs) familyaları kuşlar ve memelilerde ektoparazit olarak yaşarlar 

* Gerridae familyasından Halobates Pasifik Okyanus yüzeyinde yaşayabilen tek böcek türüdür. 

* Diğer böceklerin aksine erkek bedbug’lar (Cimicidae) spermlerini dişinin üreme organı yerine abdomeni üzerine boşaltır ve buradaki yarıklara enjekte eder. Sperm yumurtanın döllendiği yumurtalıklara ulaşır. Bu sıra dışı üreme davranışı travmatik dölleme (traumatic insemination) olarak adlandırılır. 

* Largidae familyasına bağlı bazı türler karıncalara benzer, onları taklit eder ve sosyal parasitler olarak karınca yuvalarında yaşarlar .

AŞIRI POPÜLASYONLAR TARIM DA ZARARA SEBEP OLDUĞUNDAN TEHLİKELİ OLARAK İŞARETLENMİŞTİR.

Gökhan Aydın 

Isparta-2016