1. Giriş
Türkiye, üç farklı biyocoğrafik bölgenin (Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve İran-Turan) kesişim noktasında yer alması nedeniyle, dünya genelinde biyolojik çeşitlilik açısından en zengin ülkelerden biridir (Ekim et al., 2000). Bu çeşitlilik içinde endemik türler, yalnızca Türkiye sınırları içinde doğal olarak bulunan, yerel uyumlaşma sonucu evrimleşmiş organizmalardır. Flora açısından yaklaşık 3.000'in üzerinde endemik bitki taksonu bulunduğu bildirilmektedir (Güner et al., 2012). Fauna için bu sayı, özellikle amfibiler, sürüngenler ve omurgasızlar arasında oldukça yüksektir.
Bu yazının amacı, Türkiye’deki endemik türlerin güncel korunma durumu, karşı karşıya kaldıkları tehditler ve mevcut koruma stratejilerini bilimsel bir çerçevede değerlendirmektir.
2. Türkiye’de Endemizm: Tanım ve Dağılım
2.1. Endemizmin Coğrafi Deseni
- Anadolu Diyagonali, endemik tür zenginliğinin yoğunlaştığı en önemli jeobotanik bariyerlerden biridir (Davis, 1971).
- Özellikle Toroslar, Munzur Dağları, Kaçkar Dağları, İç Anadolu platoları ve Güneydoğu Anadolu yükseltileri, yüksek floristik özgünlük gösteren alanlardır.
2.2. Endemik Tür Örnekleri
- Bitkiler: Astragalus munzurensis, Gypsophila osmangaziensis, Abies cilicica (Toros Göknarı)
- Omurgalılar: Rana holtzi (Toros Kurbağası), Paralaudakia caucasia (Anadolu Kaya Kertenkelesi)
- Omurgasızlar: Plecoptera ve Lepidoptera takımlarında birçok lokal endemik tür
3. Tehdit Unsurları
3.1. Habitat Kaybı ve Parçalanması
Orman açmaları, tarım alanına dönüştürme, baraj ve yol projeleri, özellikle dar yayılışlı endemik türleri tehdit etmektedir.
3.2. Küresel İklim Değişikliği
Endemik türler sınırlı adaptasyon kabiliyetine sahip olduklarından, yükselen sıcaklık ve değişen yağış rejimleri nedeniyle habitat uygunluklarını kaybedebilirler (Şekercioğlu et al., 2011).
3.3. İstilacı Türler
Bazı bölgelerde Ailanthus altissima veya Oncorhynchus mykiss gibi türlerin yayılımı, yerel florayı/faunayı baskılamaktadır.
3.4. Aşırı Otlatma ve Ormansızlaşma
Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygın olan kontrolsüz otlatma, step habitatlarındaki endemik türlere ciddi zarar vermektedir.
4. Koruma Mevzuatı ve Politikalar
4.1. Ulusal Mevzuat
- 2872 sayılı Çevre Kanunu
- 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu
- 6831 sayılı Orman Kanunu
- 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu
4.2. Uluslararası Yükümlülükler
- Bern Sözleşmesi (Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarının Korunması)
- CITES (Nesli Tehlike Altında Olan Yaban Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme)
- CBD (Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi)
4.3. Korunan Alanlar
2023 itibariyle Türkiye’de yaklaşık 3 milyon hektar alan, milli park, tabiat parkı, tabiat anıtı veya tabiatı koruma alanı statüsünde korunmaktadır. Ancak bu alanlar, tüm endemik dağılım alanlarını kapsamamaktadır (UNDP Türkiye, 2022).
5. Değerlendirme ve Öneriler
5.1. Bilgi Açığı ve İzleme Eksikliği
Birçok endemik tür için popülasyon dinamikleri ve yayılış verileri eksiktir. Bu durum, koruma önceliklerinin yanlış belirlenmesine neden olmaktadır.
5.2. Koruma Stratejileri
- Ex situ koruma (botanik bahçeleri, tohum bankaları)
- In situ koruma (habitat koruma ve genişletme)
- Toplum temelli koruma yaklaşımları
5.3. Eğitim ve Farkındalık
Yerel halkın endemik türlere dair bilgi düzeyinin artırılması, doğrudan koruma davranışlarını etkileyen önemli bir faktördür.
5.4. Arazi Kullanım Planlaması
Planlama süreçlerinde biyolojik çeşitlilik haritalarının kullanımı zorunlu hale getirilmelidir.
6. Sonuç
Türkiye’nin biyolojik mirası olan endemik türler, yalnızca bilimsel değil, kültürel ve ekonomik değerleriyle de korunması gereken doğal varlıklardır. Mevcut tehditlerin çoğu, antropojenik baskılardan kaynaklanmaktadır. Koruma çabalarının başarılı olabilmesi için hem yasal düzenlemeler hem de yerel katılım temelli bir doğa koruma paradigmasının geliştirilmesi zorunludur.
Ahmet TAŞÇI
Kaynakça
- Baran, İ., & Atatür, M. K. (1998). Türkiye Herpetofaunası (Kurbağa ve Sürüngenler). TÜBİTAK.
- Davis, P. H. (1971). Distribution patterns in Anatolia with particular reference to endemism. Flora Europaea.
- Ekim, T., et al. (2000). Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Ankara: Türkiye Tabiatını Koruma Derneği.
- Güner, A., et al. (2012). Türkiye Bitkileri Listesi: Damarlı Bitkiler. Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Yayınları.
- Şekercioğlu, Ç. H., et al. (2011). Climate Change, Elevational Range Shifts, and Bird Extinctions. Conservation Biology.
- UNDP Türkiye (2022). Türkiye’de Biyolojik Çeşitlilik Koruma Raporu.
- Fotoğraflar: Pixabay