Orman Böceklerinin Zarar Durumu
Böcekler, beslenme davranışlarına göre iki temel kategoride değerlendirilirler. Primer zararlılar, iyi bir fizyolojik konumdaki canlı ve sağlıklı ağaçlara saldıran ve bu ağaçlarda yaşayabilen böceklerdir. Bunlar, temelde özsu emen ve yaprak yiyen böceklerdir. Sekonder zararlılar ise, gelişme yetenekleri, az çok konukçunun yetersiz fizyolojik durumu ile sınırlandırılan böceklerdir. Sekonder zararlılar, çevresel koşullar uygun olduğunda büyük miktarlarda çoğalabilir ve zararlı olabilirler. Bunlar Kabuk Böcekleri (Curculionidae: Scolytinae), Teke Böcekleri (Cerambycidae), Süslü Böcekler (Buprestidae) ve Odun Arıları (Siricidae) gibi yaklaşık tüm ksilofag (odunsu gövde veya gövde kısımlarından beslenen) böcekleri kapsar. Ips sexdentatus, Ips typographus, Pityokteines curvidens, Tomicus minor, Tomicus piniperda, Orthotomicus erosus gibi çok yakından tanıdığımız kabuk böcekleri, bulundukları ormanlarda çok sayıda devrik, kırık ve kesilmiş ağaçlar bulurlarsa çok iyi gelişir ve hızla çoğalırlar. Orman Böceklerinin Zarar Şekilleri Orman böceklerinin zarar şekilleri dört ana başlık altında toplanabilir. Orman ağaçlarında zarar yapan türlerin büyük bir bölümü ağaçların vejetatif kısımlarındaki tekrarlanan zararlarıyla ağacın gelişimini engelleyen ve bu yolla artım kaybına neden olan böceklerdir. Bu çeşit zarara neden olan böcekler, Çamkese böceği, Thaumetopoea pityocampa/wilkinsoni, Sünger örücüsü, Lymantria dispar, Altınkıçlı kelebek, Euproctis chrysorrhoea, Yeşil meşe bükücüsü, Tortrix viridana gibi, temelde Lepidoptera türlerdir. Bunlara yaprak arıları Neodiprion sertifer ve Diprion pini ile Kızılağaç yaprak böceği Agelastica alni, kavak ve söğüt yaprak böcekleri Chrysomela populi, Chrysomela tremula gibi kınkanatlı yaprak böcekleri de eklenebilir. Ayrıca, bu böceklerin zararını, ağaçları öldürebilecek kabuk böceği zararları izleyebilir. Pineus orientalis, gibi özsu emen böcekler, gelişimi azaltmada yaprak tüketici böceklerle aynı etkiye sahip olabilirler. Tomicus minor, Tomicus piniperda gibi kabuk böcekleri ile Rhyacionia buoliana’nın uç tomurcuk ve sürgünleri tahrip etmeleri büyüme kaybı ile sonuçlanır. Bazı böcek türlerinin etkileri, daha sonra, orman ağaçlarından yararlanma sırasında, yapacak kalitedeki odunun bozulmasına öncülük edebilir. Bunun örnekleri Pissodes cinsi hortumlu böcekler, Cossus cossus ve Zeuzera pyrini gibi güve türleri, Saperda carcharias gibi teke böceği türleri ve Platypus cylindrus gibi diğer bazı kınkanatlılar ve Xyleborus veya Xyloterus cinsi ambrosia böceklerdir. Bunlardan Trypodendron lineatum ve Xyleborus dispar iki önemli türdür.
Bazı böcekler ise, ağır istila hallerinde ağaçları kurutabilirler. Bu çeşit zarar, Kabuk böcekleri gibi pek çok ksilofag tür tarafından, bazı koşniller tarafından meydana getirilir. Ips typographus’un yanında Ips sexdentatus’un, Pityokteines curvidens’in ve kısmen Dendroctonus micans’ın zararları bu çeşittir. Ülkemizde ve dünyanın büyük bir kısmındaki ormanlarda karşı karşıya olunan en tehlikeli böcek zararı çeşidi de budur. Bu nedenle kabuk böcekleri orman zararlıları arasında çok özel bir yere ve öneme sahiptir. Diğer böcekler de, bitkilerde hastalık oluşturan virüs, mantar ve nematod gibi organizmaların taşıyıcılarıdırlar. Özsu emen böcekler, kabuk böcekleri, teke böcekleri orman ağaçlarında hastalık etmenlerinin taşınmasında rol alırlar. Scolytıs scolytus ile Scolytus multistriatus tarafından karaağaç ölümü hastalığı etmeni Ceratocystis ulmi (Buisman) adlı mantarın taşınmasıdır. Kuzey Amerike’da bu mantarın taşınmasında, ikinci türe, Hylurgopinus rufipes eşlik etmektedir.
Böcek Salgınlarının Temel Nedenleri
Stres, bir bitkinin normal işlevlerini yürütmesini etkileyen ve potansiyel fiziksel ve metabolik değişikliklere neden olan bir etkendir. Düşük verimlilik, toprakta çok yüksek veya düşük pH düzeyleri, kuraklık, sel, atmosferik kirlenme (küresel ısınma ve iklim değişiklikleri, ozon kaybı) ile anormal düşük ve yüksek sıcaklıklar hepsi stres etkenleridir. Bunlar içinde en önemli baskı unsuru su yetersizliği, yani kuraklıktır. Kuraklık, ağaçları çeşitli şekillerde etkiler. Bu etkilerin en temel olanları, gelişmede azalma (özellikle yaprakların, sürgünlerin ve yıllık halka genişliklerinin boyutlarında azalma); yapraklarda sarımsı renge neden olan, klorofil sentezindeki değişiklikler; terlemenin azalması nedeniyle sıcaklıkta yükselme; yapraklarda çözünebilir azot bileşikleri düzeylerinde artış; böcekler tarafından duyulan sesler meydana getiren, ksilemde bitki besisuyu sıvı kolonunda kesintiler; ozmotik basınçtaki değişmeler; uçucu bileşiklerin dışarı verilmesi ve koniferlerde reçine terpenlerinde değişmeler ve reçine akıtma yeteneğinin azalması şeklinde sıralanabilir. Bu değişiklikler sonucu bitkinin besinsel niteliği böcekler için iyileştirilmiş olur.
Kabuk ve Kambiyumda Zarar Yapan Böcekler
Ağaçlarda zarar yapan böceklerin en önemlileri, kambiyumla ona yakın dokularda yaşayan türlerdir. Bu böceklere “kambiyum böcekleri” denirse de, bunların ana yolları ile larva yolları (yumurta ve larva oyukları) floem (Şekil X) içindedir. Bunlara “floem böcekleri” adı da verilir. Bu böceklerin büyük grubu Coleoptera takımının Curculionidae, Curculionidae: Scolytinae, Cerambycidae ve Buprestidae familyalarının üyeleridirler. Bu gruplar içinde orman ağaçları için en tehlikeli türler Coleoptrea, kınkanatlılar takımı, Curculionidae, hortumlu böcekler familyasının Scolytinae alt familasında yer alan kabuk böcekleridir.
Kabuk böcekleri (Coleoptera: Curculionidae, Scolytinae)
Kabuk böcekleri, Coleoptera takımının Scolytidae familyasının üyeleridir. Bu familyadaki böcekler küçük yapılı, silindirik şeklinde ve koyu kahverengindedirler. Başları boyun kalkanlarından daha dar ve onun içine çekilmiş durumdadır. Kanatlar genellikle iyi gelişmiştir. Elytra abdomenden uzun veya kısadır. Bacaklar kısa, tarsusları 5 segmentlidir. Abdomen kısa, 5-6 belirgin sternumludur.
Larvaları yumuşak, beyazımsı renkte, bacaksız ve karın tarafına hafifçe kıvrılmış vaziyettedir. Pupa dolgun yapılı ve serbest pupa tipindedir. Kabuk böcekleri kural olarak bitkilerin odunlaşmış kısımlarını tahrip etmek suretiyle zarar yaparlar. Tüm gelişim dönemlerini bitkilerin içinde geçirirler. Üreme yerlerini ya olgunluk yiyimi yapmak veya yumurta koymak için uygun bitkiler aramak yahut da regenerasyon yiyimi yapmak için terk ederler.
Dişiler yumurtlamak için bitkinin içine girerler. Yumurtalar, ana böcek tarafından yapılan üreme yolu veya ana yol denilen yollara konur. Ana böcek yumurtalarını ana yolun ya iki tarafına teker teker veya kümeler halinde koyar. Odunda üreyen kabuk böcekleri üreme yollarını çeşitli doğrultularda olmak üzere ağacın odun kısmında açarlar. Olgunlaşan genç erginler gelişme yerlerini ana yol vasıtasıyla terkederler.
Dağ çamı kabuk böceği, Dendroctonus ponderosa (Hopkins)’nın hayat döngüsü
Yalnız bir ağaç türünü tercih eden Kabuk böceklerine monofag, çeşitli ağaç türlerinde yaşayanlarına da polifag kabuk böcekleri denir. Kabuk böcekleri monogam ve polygam diye ikiye ayrılırlar. Monagam olan türlerde dişi böcek, üzerinde üreyeceği bitkiyi delerek içine girer. Çiftleşme ekseriya ağacın dışında, giriş deliğinin hemen yanında meydana gelir. Polygam türlerde ise erkek böcek bitkinin içine girerek bir çiftleşme veya gerdek odası denilen bir boşluk hazırlar ve burada içeriye giren dişilerle çiftleşirler. Kabukta üreyen kabuk böceklerinin ana yolları genellikle kabuk ve kambiyum alanında bulunur. Bazen bu yollar diri oduna da oldukça önemli miktarda girmiş durumdadır. Bu yolların şekilleri ana hatları itibariyle her böcek türü için belirlidir. Bu nedenle ana yollar, kabuk böceklerinin tanınmasında büyük önem taşırlar. Kabukta üreyen kabuk böceklerinin ana yolları esas itibariyle; bir kollu dikey, iki kollu dikey, bir kollu yatay, iki kollu yatay, yıldızımsı, larva yolları ayrılmış meydanımsı ve larva yolları ayrılmamış meydanımsı yol olmak üzere 7 tipe ayrılır.
Kabuk böceklerinin zarar yaptığı ağaçlar teker teker veya küçük gruplar halinde kurumağa başlarlar. Böcekli ağaçlar deliklerden dışarıya dökülen öğüntülerden anlaşılır. İğne yapraklı ağaçlarda ufak reçine damlacıklarının sızması da çok kere kabuk böceği zararını gösterir. Mücadele için hiçbir zaman ağacın tepe rengi değişinceye kadar beklenmemelidir. Bu aşamaya gelmiş ağaçlarda gelişen böcekler çoktan başka ağaçlara gitmiş olurlar.
Kabuk Böceklerinin Konukçu İstilası 1. Toplu saldırı stratejisi.
Kabuk böceklerinin konukçu ağaçları istila etmelerinde, iki temel mekanizma veya işleyiş ayırt edilir. Bunlar birincil ve ikincil yönelim evreleridir.
Birincil Yönelim.
Kabuk böceklerinin ağaçlara saldırısı çoğunlukla iki evrede meydana gelir. Birincil cazibe konukçu bitki tarafından kullanılır. Bu ilk evrede, eşeylerden birinin öncüleri küçük miktarlarda konukçu ağaca ulaşırlar. Bu öncülerin konukçu ağaca yerleşmelerini, bu ağaca gelen böceklere ağacın savunmasını baskılama yeteneği veren, yüksek sayılarla ve hızla gerçekleştirilen işgal olan ikincil yönelim izler. Bütün ağaçlar Kabuk böcekleri için çekici değildir. Bu böcekler, sadece yaralanmış, kuraklıktan etkilenmiş, yangın veya rüzgar devriği ya da yeni kesilmiş olduklarından fizyolojik yetersizlik gösteren ağaçlara çekilirler. Sağlıklı ağaçlara saldırı sık değildir, ancak salgın sırasında, duyarlı bütün ağaçların işgal edilmesinden sonra böceklerin sağlıklı ağaçlara hareketi ile meydana gelebilir. Aşırı iklim değişiklikleri bu salgınların doğmasına neden olur. Geçmişte aşırı kurak geçen yılların ardından ülkemizde ve Avrupa ülkelerinde Ips sexdentatus’un önemli salgınları ortaya çıkmıştır. Koniferlerin, reçinenin basınç altında dolaştığı reçine kanalları ağı vardır. Reçine, terpen grubuna ait olan ve terpentin denilen temelde hidrokarbonlardan oluşan, bir ağaçtan diğerine değişen bir madde karışımıdır. Reçinenin sızma basıncı, saldırıya uğramış ağaçta çoğunlukla normalden daha düşüktür. Bu basınç, ağacın su içeriği ve sonuçta hücrelerin ozmotik basıncı ile ilişkilidir.
Kabuk böceklerinin konukçu ağaçlara yönelimi temelde uçucu maddelerle olmakta, ancak ağaçların işgalinde şekil ve renk gibi görsel uyartılar da kısmen rol oynamaktadır. Görsel cazibe kısa menzil içinde, kokuya dayalı uyarıcılar ise uzak mesafelerde etkili olabilmektedir. İkincil Yönelim ve Toplanma Feromonları. Toplanma feromonları, özellikle kabuk böcekleri ve diğer bazı hortumlu böceklerde çok daha iyi bilinmektedir. Toplanma feromonlarının, kimyasal kompozisyonlarının, etki yollarının araştırılması, temelde ormanlarda büyük zararlara neden olan böceklerin kitle yakalamaya dayalı biyolojik (biyoteknik) kontrol programları geliştirme görüşü altında yürütülmektedir. Toplanma feromonları aynı türe ait erkek ve dişilerin feromon kaynağının etrafında toplanmalarını sağlar. Ips, Pityokteines, Orthotomicus, Pityogenes vb. poligam (erkeğin birden çok dişi ile çiftleştiği) türlerde, feromonu üreten öncü bireyler erkeklerdir. Dendroctonus (D. micans dışında), Trypodendron ve Tomicus cinslerine ait monogam türlerde konukçu ağaca ilk ulaşan ve feromon üreten dişilerdir. Bununla ilgili birkaç istisna da vardır.
Konukçuda toplanmayı sağlayan kabuk böceği feromonları, ilk saldıran eşey başlangıçta karşı eşeyi çekebileceğinden, eşeyleri bir araya getirmeye de hizmet eder. Büyük oranda devrik ağaçlar ya da kırık dallar gibi ölmekte olan konak materyalinde üreyen ikincil kabuk böcekleri için eşeysel çekim, feromonun birincil işlevi olabilmektedir. Kabuk böcekleri saldırdıkları ağacın savunmasının üstesinden gelmede iki çeşit strateji geliştirmişlerdir.
Bunlardan birincisi olan “Toplu saldırı Stratejisi”, her biri kendi galeri sistemini açan çok büyük miktarlardaki böceğin saldırısından ibarettir. Bu strateji kabuk böceği türlerinin çoğu tarafından belki de en belirgin olarak Ips typographus tarafından kullanılır.
Toplu saldırı stratejisi:
Ips spp., Pityokteines spp., Orthotomicus spp. gibi çok çeşitli türlerde görülür.
Bu türlerin erginleri toplanma feromonları üretirler.
Çiftleşme istila edilen yeni konukçuda meydana gelir.
Yeni konukçuya yönelim eş zamanlı ve toplu olarak gerçekleştirilir.
Konukçu işgali ağacın tümüyle savunma direncinin çökertilmesini gerektirir.
Larvaları ayrı beslenme yollarında beslenebilmeleri de bu sonuca bağlıdır.
2. Bireysel saldırı stratejisi. Dendroctonus micans ve bu cinse dahil birkaç diğer tür tarafından kullanılan ikincisi ise, “Bireysel Saldırı Strateji”dir. Bu saldırı şeklinde, erginler uygun ağaçlara bir toplanma feromonu ile çekilmezler, bunun yerine, bir dişi bulduğu uygun bir ağaca yumurtalarını koyar ve bu dişinin yeni dölü, kendi içinde, trans- ve cis-verbenol, verbenone ve myrtenol agregasyon feromonlarının etkisiyle bir arada birlikte beslenmelerine olanak veren çok sayıdaki larvadan ibarettir. Böylece, bu toplu saldırı ile ağacının subkordikal katmanında, ağacın savunma mekanizmasının üstesinden gelebilmektedirler.
Bireysel saldırı stratejisi:
Avrasya türlerinden sadece Dendroctonus micans’ta ve birkaç Kuzey Amerika türünde görülür.
Bu türlerin erginleri toplanma feromonları üretmezler.
Çiftleşme ergin gelişme yerlerinde (olgunluk yiyimi galerilerinde) meydana gelir.
Çiftleşmiş dişiler bireysel olarak yeni konukçulara yönelirler ve saldırıları bağımsız olarak gerçekleşir.
Konukçu işgali ağacın tümüyle savunma direncinin çökertilmesini gerektirmez.
Beslenme alanlarında konukçu ağacın savunmasının (reçine akıntısının) üstesinden gelebilmek için, Larvaları bir arada toplu olarak beslenebilmek için toplanma feromonları üretirler.
3.3. Türkiye Ormanlarında Zarar Yapan Önemli Kabuk Böceği Türleri
Türkiye Ormanlarında Zarar Yapan Önemli Kabuk Böceği Türleri
(Coleoptera, Curculionidae, Scolytinae) Scolytus scolytus -Büyük karaağaç kabuk böceği * Karaağaç/Dışbudak Scolytus multistriatus -Küçük karaağaç kabuk böceği * Karaağaç/Dışbudak Tomicus piniperda - Büyük orman bahçıvanı * Sarıçam Tomicus minor - Küçük orman bahçıvanı * Sarıçam Hylurgops palliatus - Ladin boz kabuk böceği * Ladin/Sarıçam/Göknar Dendroctonus micans -Dev kabuk böceği * Ladin Ips sexdentatus -On iki dişli çam kabuk böceği * Ladin, Çam
Ips typographus - Sekiz dişli büyük ladin kabuk böceği * Ladin Ips acuminatus - Avrupa Çam kabuk böceği * Çam Pityokteines curvidens - Büyük göknar kabuk böceği * Göknar Pityokteines spinidens - Yatay dişli göknar kabuk böceği * Göknar/Ladin Pityokteines vorontzovi -Konik dişli göknar kabuk böceği * Göknar Orthotomicus erosus - Akdeniz çam kabuk böceği * Sarıçam/Göknar/Ladin Pityogenes bidentatus - İki dişli çam kabuk böceği * Ladin Cryphalus piceae -Küçük göknar kabuk böceği * Göknar/Ladin
Kaynak: https://www.ktu.edu.tr/dosyalar/ormankoruma_e2818.pdf