Hollandalı Biyolog Niko Tinbergen'in toprak kazıcı yaban arıları (Sphecidae) ile ilgili deneyi yaban arılarının yuvalarını bulmak için nirengi noktalarını (yer işaretleri) kullandığını kanıtlıyor.
Dişi toprak kazıcı yaban arıları toprağa bir yuva yapar. Bu yuva larvaların olduğu birkaç hücreden oluşur. Dişi yaban arısı avlanmak için uçar ve avı yuvaya getirir.
Tinbergen'in ilk sorusu her yaban arısının sadece kendi yuvasına dönüp dönmediğiydi. Bunu test etmek için yaban arılarına renkli damlalar damlatıp takip etti ve sadece kendi yuvalarına döndüklerini gördü.
Tinbergen yaban arılarının yuvasını nasıl bulduğu sorusuna cevap olarak nirengi noktalarını kullanarak bulduklarını düşündü. Bunu kanıtlamak için ise bir deney planladı.
Bir yuvayı gözlemlemeye başladı. Yuvanın etrafına halka şeklinde kozalaklar dizdi. Dişi yaban arısı yuvayı terk etmeden önce yuvanın ve kozalakların etrafında bir uçuş yaptığını gördü. Sıradaki adımı dişi yaban arısı yuvayı terk edince kozalakları yuvaya çok uzak olmayacak ancak yuvayı da içine almayacak şekilde yakın bir yere tekrar halka şeklinde dizdi. Dişi yaban arısı geri döndüğünde yuvasını kozalakların olduğu yerde aradı. Böylece Tinbergen yaban arılarının yuvalarını bulmak için nirengi noktalarını kullandığını söylediği hipotezini kanıtlamış oldu.
Bu sonucu gören Tinbergen bir soru daha sordu. Yaban arıları kozalaklara mı yoksa dairesel düzene mi tepki verdi?
Bunu cevaplamak için kozalakları farklı bir şekilde yuvanın etrafına dizerken yan tarafına da taşları halka şeklinde dizdi. Yaban arısı döndüğünde yuvasını halka şeklinde dizilmiş taşlarda aradı.
Bu da nirengi noktalarının kendisinden çok düzenine dikkat ettiklerini ve yanıt verdiklerini gösterdi.
Tinbergen yaban arılarının nirengi noktaları dışında kokuyu da kullanıp kullanmadığını da merak etti. Bunun için de farklı bir deney tasarladı. Bu deneyde çam kozalakları ve çam yağına batırılmış plakaları kullandı. İlk önce çam yağına batırılmış plakalar ile çamları yuvanın etrafına dizdi. Dişi yaban arısı yuvadan ayrılınca çam yağı batırılmış plakaları yan tarafa koydu ve aldığı yere kokusuz plakalar koydu. Yaban arısı dönünce kokulu plakaları görmezden geldi. Bu da kokunun yuvasını bulmada bir etkisi olmadığını kanıtladı.
Kaynaklar:
Michael D. Breed - Janice Moore, Hayvan Davranışı (Ankara,Nobel yayıncılık,2015),231
https://bodell.mtchs.org/OnlineBio/BIOCD/text/chapter3/concept3.1.html