Likenler, doğada hatta yaşam alanlarımızda karşılaştığımız bir canlı, peki bu likenler nedir ne işe yarar ? Gelin onları beraber tanıyalım, unutmayın! Bu yazıda sizi çok ilginç şeyler bekliyor. O halde hadi başlayalım.
likenler nedir
Hiç liken gördünüz mü ve bunun liken olduğunu anladınız mı? Pek çok insan likenlerin ne olduğunu bilmiyor ve kim bilecek acaba? Sanki başka bir gezegenden gelmiş gibiler değil mi! Likenler tuhaf organizmalardır ve hiçbiri birbirine benzemez.
Likenler, iki ayrı organizmanın, bir mantarın ve bir algin simbiyotik ortaklığı olan karmaşık bir yaşam formudur. Baskın ortak, likene thallus şeklinden meyve gövdelerine kadar özelliklerinin çoğunu veren mantardır. Alg, yeşil bir alg veya siyanobakteriler olarak bilinen mavi-yeşil bir alg olabilir. Birçok liken her iki alg türüne de sahip olacaktır.
Mantar nedir?
Mantarlar, bitkilerden ayrı, kendi krallıklarında (Mantarlar) bulunan çeşitli organizmalar grubudur. Mantarlar klorofil veya kendi besinlerini üretmenin başka bir yolunu içermezler, bu nedenle beslenme için diğer organizmalara güvenirler. Mantarlar, organik maddenin ayrışmasındaki rolleriyle yaygın olarak bilinir. Ayrıca, besin maddeleri ve hayatta kalmak için bitkiler ve ağaçlarla ortak olmak gibi çevrelerindeki ekosistemin hayatta kalması için de gereklidirler.
Likenler, mantarların başka bir organizmadan besin elde etmesi için böyle bir ortaklıktır. Alg ortağı, mantarın büyümesi ve yayılması için fotosentez yapar ve ona yiyecek sağlar.
Likenlerin, bitkilerin yapraklarında olduğu gibi mumsu bir kütikülü yoktur ve bir bitkinin yaptığı gibi besinleri ve suyu thalli'leri etrafında hareket ettirmek için ksilem ve floem gibi vasküler dokuları yoktur. Likenin ortamındaki her şey likenin yapısı tarafından emilir. Likenler su ve besinlerini hava ve yağmur yoluyla çevrelerinden alırlar.
Bir likenin genel yapısı, mantar ve alg katmanlarından oluşur.
korteks
Korteks, liken thallusunun dış tabakasıdır. Bu hücreler, likendeki diğer mantar hücrelerine göre daha kalın ve daha sıkı bir halde toplanmıştır. Bu katman, bazı türlerde renk sağlamanın yanı sıra, küçük bir koruma da sağlar.
Alg Katmanı
Genellikle bir likenin ne tür alglere sahip olduğunu sadece renginden anlayabilirsiniz. Bir liken kuruduğunda rengi genellikle gri veya üst korteksteki mantar hücreleri gibi renklidir. Bir liken ıslandığında, bu hücreler şeffaf hale gelir ve altındaki alg hücreleri canlılıklarını gösterme şansı bulur.
Yeşil algler genellikle likene ıslakken parlak yeşil bir renk verir, ancak renklerini gösteren genelde mantar hücreleridir, bazı durumlarda yeşil alglere sahip pigmentli likenlerin baskınlık ölçüsü daha fazladır.
Siyanobakteriler, halihazırda yeşil bir alg tabakası varsa, üst korteksin altında veya üst korteksin üstündeki küçük ceplerde bir tabaka olabilir. Siyanobakteriler likene koyu yeşil, kahverengi veya siyah bir renk verir.
Ancak bazı likenlerde mantar ve alg tabakası yoktur. Tek tek bileşenler, tek bir büyük tekdüze tabaka halinde karışır ve ortaya çıkan büyüme şekli jelatinimsidir. Bu tür likenlere jöle likenleri denir .
Medulla
Liken thallusunun çoğunluğu medulla adı verilen mantar liflerinden oluşur. Liken thallusunun ortasında gevşek bir şekilde bulunur, ince hücre duvarlarına sahip ve iplik benzeri mantar hücrelerinden yapılmıştır. Sonuç, dış korteksin altında pamuğa benzer bir maddedir.
Bazal Ataşman
Likenler substratlarına farklı yollarla tutunurlar.
Rizinler , medulladan uzanan ve likeni substratına bağlayan mantar lifleridir. Rhizinlerin bitkilerde kökler gibi damarlanma yetenekleri yoktur. Suyu veya besinleri likene taşımazlar; onlar sadece likeni üzerinde oturduğu her şeye bağlar.
Holdfast, liken thallusunun bir uzantısıdır. Pek çok rizin yerine, bazı likenlerin alt tabakaya, genellikle bir kayaya bağlanan merkezi bir çivisi veya tutucusu gibi özelliği sağlar. Bu tür yapraklı likenlere göbek bağı likenleri denir, çünkü merkezi yapı göbek kordonu şeklindedir.
Büyüme Formları
Üç ana liken türü vardır:
- yapraklı
- meyveli
- kıtır kıtır
Yapraklı Likenler
Yapraklı likenlerin kolayca ayırt edilebilen iki tarafı vardır. Başka bir deyişle, bir üst, bir de alt tarafı bulunmaktadır. Çok düz, marul gibi yapraklı veya kıvrımlı yada çıkıntılı yüzeyleri olabilir.
Meyveli likenler
Meyveli likenler sarkık ve tüy benzeri, dik ve çalımsı veya dik ve fincan benzeri bir yapıda olabilir. Birçok frutik liken, merkezi bir çekirdeğe sahip yuvarlak dallara sahiptir ve diğerleri orta kısımları oyukludur. Diğer meyveli likenlerin birbirine dolanan düz dallara sahiptirler.
Kabuklu Likenler
Bir kaya parçası, toprak, araba veya çatı kiremitleriniz gibi bir yüzey üzerinde bir kabuk oluştururlar. Güneş sarısı, turuncu ve kırmızı gibi birçok parlak, canlı rengin yanı sıra gri ve yeşil de olabilirler. Kabuklu likenler substratlarına karşı pasiftirler.
Üreme
Aynı vücutta yaşayan iki farklı türün nasıl ürediğini hayal edebiliyor musunuz? Üreme, verimli yavrular üretmek için aynı türden iki taneye sahip olmamız gerektiğini biliyoruz. Likenler, iki (veya daha fazla) farklı türden veya daha fazla türden, aslında büyük bir krallıktan oluşmaları bakımından benzersizdir.
Likenler farklıdır. Yeni bitkilere dönüşen tohumlar üretebilen bitkilerin aksine, likenlerin daha fazla liken yetiştirmenin basit bir yolu yoktur. Mantar, ilişkide baskın ortak olduğu için meyve veren vücutlarını geliştirir ve sporlar üretir. Bu sporlar başka bir mantar üretebilir ama ne yazık ki alg için üreme fırsatı bulamıyor. Ya yeni mantarın bir alg partneri bulması gerekiyor ya da yok oluyor.
Tabii ki, evrim devam etmeli ve likenler bi-özgü mücadelelerine adapte oldular. Bu organizmalar vejetatif olarak çoğalabilir; yani, her iki partnerle birlikte, talilerinin parçalarının yayılması için özel olarak geliştirilmiş yapılara sahiptirler. Yalnızca belirli bitkisel yapılar olmakla kalmaz, aynı zamanda basit liken parçaları tam boyutlu thalli'ye dönüşebilir.
Liken Habitatı
Likenlerin habitatları için özel gereksinimleri vardır. Çeşitli substratlar üzerinde oluşabilmelerine rağmen, her substrat, büyüyen likenlerin ihtiyaç duyduğu doğru miktarlarda bireysel bileşenlere sahip olmalıdır, aksi durumda gelişim söz konusu olamaz. Bu gereksinimler şunlardır: su, hava, besinler, ışık ve substratlar.
su
Likenler, bitkiler gibi mumsu bir kütiküle sahip olmadıkları için kuraklık dönemlerinde su muhafaza edemezler. Öte yandan likenler, su ve su buharı da dahil olmak üzere her şeyi korteksleri aracılığıyla emebilirler. Pek çok liken, kıyı gibi sisli bölgelerde bulunur, ancak daha iç kesimlerde bulunmaz çünkü havada onları destekleyecek yeterli su yoktur.
Likenler ıslandıklarında "açılırlar" ve fotosentez yapmaya ve büyümeye başlarlar. Likenler kuruduğunda "kapanırlar", kırılgan hale gelirler ve uykuda kalırlar. Bu süreç "poikilohidri" olarak bilinir ve yosunlar ve ciğerotu gibi diğer organizmalar da aynı şekilde yaşar.
Likenin uykuda mı yoksa büyümekte mi olduğunu anlamanın en basit yolu rengine bakmaktır. Daha koyu siyah veya daha parlak yeşil olan liken, muhtemelen fotosentez yapıyordur. Elbette ıslak ve esnek olması da iyi bir göstergedir.
Liken soluk görünüyorsa, kuru ve kırılgansa, fotosenteze başlamadan önce hareketsizdir ve bir sonraki yağmur veya sis olayını beklemektedir.
Hava
Likenlerin hayatta kalabilmesi için temiz ve taze havaya ihtiyacı vardır. Her şeyi korteksleri aracılığıyla emerler. Yararlı besinlerden zararlı toksinlere kadar likenler hepsini emer. Ayrıca havadaki suyu da emerler, bu yüzden okyanuslar ve büyük göller boyunca sis kuşaklarında çokça bulunurlar.
Dünyanın büyük şehirlerine bakın. Ne görüyorsun? Çok fazla liken yok, orası kesin değil mi? Fabrikaların yakınında, otoyolların yanında ve diğer kirlilik kaynaklarının yakınında çok az liken hayatta kalabilir. Hayatta kalanlar, ağır metaller ve asit yağmuru gibi havadaki kirleticilere karşı daha yüksek bir toleransa sahip türlerdir.
Besinler
Tüm canlılar gibi likenler de hayatta kalmak ve büyümek için besinlere ihtiyaç duyarlar. Ana besinler arasında azot, karbon ve oksijen bulunur.
Nitrojen, proteinlerin ve organik asitlerin üretimi için ve sadece likenler için değil, bu gezegendeki yaşam için gerekli olduğundan özellikle önemlidir. Bitkiler gibi likenler de kullanımları için nitrojeni almakta zorluk çekerler. Bu yüzden siyanobakteriler çok faydalıdır. Bitkiler gibi likenler de nitrojeni "sabitlemek" için siyanobakterileri kullanır, böylece ihtiyaç duyuyan nitrojen bu sayede karşılanır. Nitrojenin sabitlenmesi, kullanılamayan nitrojeni kullanılabilir bir nitrojen formuna dönüştürme işlemidir. Baklagiller ve çavdar otu gibi bitkiler, topraktaki nitrojeni sabitlemek için siyanobakterileri kullanır. Likenler de, havadaki nitrojeni sabitlemek için siyanobakterileri kullanır.
Işık
Bitkilere benzer şekilde, tüm likenler fotosentez yapar. Kendi besinlerini yapmak ve enerji sağlamak için ışığa ihtiyaçları vardır. Daha spesifik olarak, likendeki algler karbonhidrat üretir ve mantarlar büyümek ve üremek için bu karbonhidratları alır.
Farklı likenlerin farklı miktarlarda ışığa ihtiyacı vardır. Örneğin, Lobaria pulmonaria normalde gölgeli bir ortamda bulunur, ancak açıkta büyüdüğünde rengi farklıdır, genellikle daha koyu ve daha kahverengidir. Daha parlak, daha sıcak ortamlara uyum sağlayan farklı türler genellikle daha pigmentlidir. Likenler, algleri çok fazla ışık almaktan ve yanmaktan korumak için mantarlardan yararlanır.
Yüzeyler
Likenlerin de uygun alanlara ihtiyacı vardır! Her liken başka bir şeyin üzerinde yaşar. Bir likenin tutunması ve büyümesi için yeterince uzun süre dayanabilen hemen hemen her şey uygun bir alt tabakadır. Ağaçlar, kayalar, toprak, evler, mezar taşları, arabalar, eski çiftlik ekipmanları ve daha fazlası alt tutunma tabakası olabilir. En yaygın doğal yüzeyler ağaçlar, kayalar ve topraktır.
Evinizin etrafındaki kayalarda, ağaçlarda ve zeminde büyüyen likenlere sahip olmak iyi bir şeydir. Bu, soluduğunuz havanın sağlıklı ve temiz olduğu anlamına gelir. Likenler binalara ve insan yapımı yapılara bir miktar zarar verebilse de, bu çok yavaş bir süreçtir ve bu alt tutunma tabakaları tehlikeye atmaz.
Toprak, likenler için bir başka önemli substrattır. Nem, besin maddeleri, büyümek için alan ve yere bağlı olarak barınak da sağlar.
Likenlerin kolonileştirebileceği benzersiz bir habitat, kumul sistemleridir. Yeterince uzun bir süre sabit kalırsa, kayan kumlar toprak kabukları tarafından "tutulabilir" ve diğer toplulukların kendilerini üst kısımlara yerleştirmelerine izin verebilir.
Toprak kabukları siyanobakteriler, yosunlar ve likenlerden oluşur. Yine de dikkatli olmalısınız. Bu toprak kabukları bir kez bozuldu mu uzun yıllar geri gelmez ve süreç yeniden başlamak zorunda kalır. Değişen kum alanları, kabuk topluluklarının üzerinden uçarak ve onları örterek, ışığın altındaki organizmalara ulaşmasını engelleyerek bir risk oluşturur.
Liken Toplama ve Tanımlama
Toplamak
Likenleri toplamak için öncelikle izin almalısınız. Ardından örneklerinizi toplamaya devam edin.Bu işlem öründüğü kadar kolay değildir. Likenler yavaş büyür ve bir alanı kaplaması uzun zaman alır.
- Tıpkı bitkilerde olduğu gibi, likenleri yalnızca daha sonra tanımlama veya koleksiyonunuza eklemek için kullanmayı düşündüğünüzde toplayın.
- Asla ihtiyacınızdan fazlasını almayın ve asla bölgedeki tüm nüfusu almayın.
- Açık alanı yeniden kolonize etmek için her zaman biraz geride bırakın. Toplanacak yeterli yoksa, geride bırakın. Likeni ortamdan tamamen uzaklaştırmayınız.
- Likenin toplanıp iç mekanda saklandığında eninde sonunda öleceğini unutmayın. Likenler canlıdır. Substratından çıkarılması sırasında kırılmayı önlemek için önce likeni ıslatın. Islak veya nemli likenlerin daha esnek olduğunu ve yanlış kullanımı tolere edeceğini unutmayın.
- Likeni laboratuvar gezisi için veya koleksiyonunuzda uzun süreli saklama için, her zaman bir kağıt torba veya kağıt zarf kullanın. Özellikle ıslak numuneler için plastik torba kullanmayın. Daha çabuk ölecekler ve lapaya dönüşeceklerdir.
Tanılama
Likenleri teşhis etmek, damarlı bitkileri tespit etmekten çok daha zordur. Her liken thallusu, onu diğer likenlerden ayıran benzersiz özelliklere sahip eksiksiz bir mikroskobik canlı olduğunu göstermektedir.
Likenler, mantar ve mantar özelliklerine göre sınıflandırılır. Likenleri tanımlarken, bir mantar türünün iki farklı "fotobiyont" ile eşleştirilmesi durumunda iki farklı forma sahip olabileceğini unutmayın. Yaygın değil ama bu mümkündür.
Likenleri türlere göre belirlemek için likenologlar, likenin yapısında bulunan benzersiz bileşiklerin renk reaksiyonunu test etmek için yaygın ev kimyasalları ve bazı çok yaygın olmayan kimyasallar ve ayrıca türler arasında ayrım yapmak için bir liken anahtarı kullanırlar. Çamaşır suyu ve iyot gibi birkaç kimyasal yaygın olsa da, diğerlerini elde etmek o kadar kolay değil, pahalı ve tehlikelidir. Bununla birlikte, hemen hemen herkes liken cinsini belirlemek ve koleksiyonlarını genişletmek için bir botanik tanımlama anahtarı ve bir el merceği kullanır.
Likenleri tanımlamakla ilgilenmiyor olsanız bile, bunlar yine de çıplak gözle ve ayrıca bir el merceği veya mikroskop altında bakmak için ilginç ve şaşırtıcı organizmalardır. Likenlerin çevremizde oynadıkları rollerin farkına varmak, etrafınızdaki dünyayı daha iyi anlamanızı sağlayacaktır.
Yazar: Ahmet TAŞÇI
Kaynak: USDA ve Derleme
Fotoğraflar: Pixabay