Annelidler
Polychaeta ve Clitellata olmak üzere iki sınıfı kapsayan Annelida genel olarak segmentli kurtlar olarak adlandırılırlar. Annelidler karasal, denizel ve tatlısu ekosistemlerinde yaşarlar. Tanımlamış 15.000'den fazla tür vardır.
Annelidlerin Özellikleri
Tüm annelidler segmentlere ayrılmıştır. Metamerler olarak da adlandırılan segmentler, hayvanın vücudu boyunca birbirini izleyen bölmeler halinde bulunan yapılardır. Her annelid segmenti dolaşım, sinir ve boşaltım sistemlerinin birimlerini içerir. Vücut, toprak solucanları olarak adlandırılan oligoketler ve deniz kurtları olarak adlandırılan poliketlerde gövdenin iç kısmında sölom boşluğunda bulunan septa adlı yapılarla birimler halinde bölünür.
Annelidlerde gövde, epidermis tarafından salgılanan nemli bir dış kütikül ile kaplıdır. Oligoketler ve poliketler “kitin” yapısında “seta” adı verilen kıllar taşırlar. Bunlar Clitellata sınıfında yer alan sülüklerde (Hirudinea) bulunmaz.
Annelidlerin gerçek bir "sölom"u vardır ve embriyonik mezodermden kaynaklanan hücrelerle kaplıdır. Sölom, hidrostatik (su) basınç oluşturan ve hidrostatik bir iskelet görevi gören bir sıvı ile doludur. Annelidler, segmentsel olarak düzenlenmiş, iyi gelişmiş, kapalı bir dolaşım sistemine -kanın damarlarla sınırlı olduğu- sahiptir. Ayrıca ağız ve anüs ile tam, tek yönlü bir sindirim sistemleri vardır. Sindirim sistemi diğer canlılar gibi farklı bölümlere ayrılmamıştır.
Annelidlerde solunum genellikle nemli deri yüzeyinde gerçekleşir, ancak bazı türlerde, özellikle poliketlerde türlere göre özelleşmiş olan solungaçlar bulunur. Ayrıca poliketlerde gaz değişiminde parapod adı verilen eklemsiz ayaklar da görev alır. Annelidlerin boşaltım sistemi, her segmentte bulunan ve azotlu atıkların atılmasında işlev gören eşleştirilmiş nefridyumu içerir. Annelidler vücudun ön ucunda bir çift gangliyona (sinir dokusu kütleleri) sahiptir. Bu onların beyni olarak işlev görür. Çift sinir kordonu vücudun ventral (karın) tarafı boyunca uzanır ve her segmentte dallanır. Annelidlerin dokunsal reseptörler ve kemoreseptörler (koku veya tat) dahil olmak üzere birçok türde duyu reseptörleri gelişmiş olup ışık için fotoreseptörlere de sahiptirler. Polychaeta üyelerinin bazılarında çeşitli sayılarda gelişmiş gözler bulunur.
Annelidler hem dairesel hem de uzunlamasına kas demetlerine sahiptir. Bunlar, segmentasyonları ve hidrostatik iskeletleri ile, hareket konusunda büyük esneklik sağlar. Vücudun bir kısmı, vücudun geri kalanını etkilemeden kasılma yapabilir veya çapını ve uzunluğunu değiştirebilir. Hareketi kontrol etmek için ayrıntılı mekanizmalara duyulan ihtiyacın, annelidlerin nispeten karmaşık sinir sisteminin gelişmesine yol açtığına inanılmaktadır.
Annelidlerde eşeyli ve eşeysiz üreme görülmektedir. Çoğunluğu ayrı eşeyli (dioik) olmak üzere bazı annelidler hermafroditittir (hem erkek hem de dişi üreme organı bulundurur). Bazı türler, yumurtaların doğrudan yetişkinlerin minyatür versiyonlarına dönüştüğü doğrudan gelişime sahiptir. Bazılarında ise gelişim metamorfozlu olup larva aşaması vardır. Poliketlerin en yaygın larva formuna "trokofora" denir. Bazı annelid türleri de tomurcuklanarak eşeysiz olarak üreyebilir.
Annelid Sınıfları
Sınıf: Polychaeta
Polychaeta Annelida’nın çoğunlukla denizlerde yaşamakla beraber tatlısularda da dağılımı olan en büyük ve çeşitli sınıfıdır. Günümüze kadar yaklaşık 13000 türü tanımlanmıştır. Poliketler isimlerini (Poly+chaeta) vücutlarında taşıdıkları kitin yapılı setalardan almıştır.
Poliketler, vücutlarının her iki yanından her segmentten bir çift olarak çıkan ve hareket organları olan "parapod" adı verilen eklemsiz ayakları ile karakterizedir. Parapodlardan kitin yapıdaki setalar çıkar. Setalar hareket ve savunmada rol oynarlar. Poliketler, genellikle iyi gelişmiş bir baş bölgesine ve gözler, antenler ve duyusal palpler dahil olmak üzere iyi gelişmiş duyu organlarına sahiptir. Poliketlerin bu kadar çeşitli olması üreme modellerindeki karmaşık stratejiler ile ilişkilidir. Hem eşeyli hem eşeysiz ürerler. Hermafroditlik de görülmektedir. Genellikle dış döllenme görülmektedir. Gelişme doğrudan değil, metamorfozludur. En yaygın larvaları trokofora olup her familyada görülen larva tipi farklıdır.
Genellikle serbest yaşamlı olan poliketlerin parazitik veya kommensal türleri de bulunmaktadır. Büyük çoğunluğu deniz tabanında vajil (hareketli) ya da sesil (sabit) yaşam süren bentik organizmalardır. Bunun yanı sıra su kolonunda deniz tabanı ile temas etmeden yaşayan pelajik formları da bulunmaktadır. Poliketlerin geniş dağılım alanları ile uyumlu geniş beslenme stratejileri vardır. Bazıları sudaki mikroorganizmalar ve diğer küçük besin parçacıklarını süzerek beslenirken, diğerleri karnivor (etobur) olarak beslenebilir. Bazı türler aktif yırtıcılardır; bunlar genellikle küçük omurgasızları avlarlar. Makroalgler ve deniz çayırları üzerinden herbivor (otobur) beslenenler ve omnivor (hem hayvansal hem bitkisel) beslenenleri de vardır. Leş üzerinden beslenme (nekrofaj) ve sediment üzerindeki organik maddeyi kullanarak beslenme (detritivor) de yaygın olarak görülmektedir.
Denizel bentik bölgede tür ve birey sayısı bakımından çoğu zaman baskın grubu oluşturan poliketler bu nedenle okyanuslardaki enerji akışı ve madde döngüsünde önemli rol oynarlar. Sedimentin üzerinde ya da içinde yaşayan bu türler beslenme ve barınma davranışları sırasında sedimeti kazarak karıştırırlar ve böylece oksijen ve suyun sediment tanecikleri arasında sağlıklı bir şekilde dolaşımını sağlarlar.
Sınıf: Clitellata
Altsınıf: Oligochaeta
Oligochaeta sınıfı, hemen hemen her yerde bulunan tanıdık karasal solucanları ve bazı tatlı su türlerini içerir. Yaklaşık 3.000 oligoket türü tanımlanmıştır.
Oligochaete, "az sayıda kıl" anlamına gelir ve oligochaete türleri genellikle kıl kurtlarından daha az kıla sahiptirler. Oligoketlerde parapodlar indirgenmiş olup göz ve tentakül yoktur. Birçok sucul oligoket türünün gaz değişimine yardımcı olacak solungaçları vardır. Türler tipik olarak detritus ve alglerle beslenir. Oligoketler kara tabanlı ekosistemlerin kritik bileşenleridir. Bağırsaklarından büyük miktarlarda toprak geçirerek, besin devir hızını hızlandırırlar. Kazma aktiviteleri toprağa hava sağlar.
Çoğu oligoket türü hermafroditittir ve her bir birey hem yumurta hem de sperm üretir. Bununla birlikte, genellikle kendiliğinden döllenmezler. Çiftleşme sırasında iki solucan yan yana sıralanır, "clitella" adı verilen şişmiş bölgeler yan yana yerleştirilir. Sperm, her iki birey tarafından derideki oluklar yoluyla salınır ve bunlar diğer solucandaki sperm yuvalarına geçirilir. Daha sonra yumurtaları yumurta kanalından taşıyan (yumurta taşımak için bir tüp) ve sperm kaplarından sperm toplayan bir mukus halkası salgılar. Bu halka solucanın başı üzerinde kayar, toprağa düşer, kapanır ve bir koza oluşturur. Döllenme koza içinde gerçekleşir ve yumurta iki hafta sonra yumurtadan çıkar. Oligoketlerde gelişme, larva aşaması olmadan doğrudandır.
Altsınıf: Hirudinea
Hirudinea altsınıfı sülüklerden oluşur. Sülüklerin çoğu diğer annelidlerden farklı olarak sabit sayıda segmente sahiptirler. Sülüklerde poliketlerde ve oligoketlerde bulunan seta bulunmaz. Vücutları biraz dorsoventral (sırt ve karın birbirine yakın olacak şekilde) olarak düzleştirilmiştir. Oligoketlerde olduğu gibi, sülükler genellikle hermafroditittir ve doğrudan gelişme gösterir. Tanımlanmış yaklaşık 500 tür vardır.
Çoğu sülük suculdur ve bunlardan neredeyse hepsi tatlı su ortamlarında, az sayıda tür ise denizel ortamda bulunur. Birkaç tür karasaldır, ancak sadece oldukça sıcak, nemli habitatlarda bulunur. Sülüklerin neredeyse tamamı ektoparazittir. Konağın dış yüzeyine yapışırlar. Hayvanın ön ucundaki bölümler emicilerden oluştuğundan emiş konusunda uzmanlaşırken, arka uç bölümleri konağa bağlanmak için uzmanlaşmıştır. Ağız, konakçıda bir kesi yapmak için kullanılan dişler içerir. Sülükler, konakçılarının kanının pıhtılaşmasını veya pıhtılaşmasını önleyen bir antikoagülan salgılar. Binlerce yıldır tıbbi amaçlı kullanılmaktadırlar. Aslında kan alma çok çeşitli rahatsızlıklar için standart bir reçete olarak son derece yaygındır. Sülükler tarafından üretilen antikoagülanlar tıp bilimcileri için hâlâ büyük ilgi görmektedir.
Yazı: Ahmet TAŞÇI
Danışman: Doç. Dr. Güley KURT
Kaynakça:
Jennifer Yeh- Brusca, Richard C. ve Gary J. Brusca. Omurgasızlar. Sunderland, MA: Sinauer Associates, 1990.
Gould, James L. ve William T. Keeton. Biological Science, 6. baskı. New York : WW Norton ve Co., 1996.
Hickman, Cleveland P., Larry S. Roberts ve Allan Larson. Hayvan Çeşitliliği. Dubuque, IA: Wm. C. Brown, 1994.
Fotoğraf: https://en.wikipedia.org/wiki/Annelid#/media/File:Nerr0328.jpg