Tüm Crustacea altşubesi içerisinde en iyi bilinen ve en yoğun biçimde çalışılang gruplarınbaşında gerçek yengeçleri içeren Brachyura (= kısa kuyruklu) infratakımı gelir Yengeçler krustaselerin çeşitliliği en yüksek grubu olan Decapoda takımının üyeleridir Yengeçlerde en yüksek tür sayısı morfolojik adaptasyon bakımından en yüksekçeşitliliğe ulaştıkları tropikal ve sıcak ılıman bölgelerde görülür (Ingle, 1996). En son tahminlere göre günümüzde yaşayan 14.756 Decapoda türü bulunmakta ve bununyaklaşık %46’sı (6.835 tür) Brachyura grubu içerisinde yer almaktadır (De Grave ve diğ., 2009).
Yengeçlerdeki çeşitli vücut şekilleri ve genellikle karmaşık yapıdaki davranış biçimleri neredeyse var olan tür sayısı kadar çok yaşam tarzının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Yengeçlerde yürüme, koşma, tırmanma, yüzme, gömülme gibi geniş bir spektruma yayılmış aktiviteler gözlenir ve bunun yanında yengeçler kamuflaj ya da simbiyotik yaşama adaptasyon gibi özelliklere de sahiptirler (Warner, 1977; Ingle, 1996). Bu aktivite çeşitliliği ve kabiliyetler yengeçlerin her çeşit karasal ve denizel habitat türünde yaşayabilen başarılı bir grup olmalarını beraberinde getirmiştir. Okyanusların abisal bölgelerinden dağların deniz seviyesinden 2.000 m yükseklikteki kesimlerine kadar bulunabilirler. Ayrıca sıcaklık ve tuzluluğun günlük olarak büyük aralıklarda değişim gösterebildiği haliç habitatlarında bile zaman zaman baskın grup olarak bulunurlar. Pek çok yengeç türü, karasal habitatlarda yaşayacak şekilde evrilmiştir ve yalnızca larvalarını bırakmak için nadir olarak suya dönerler. Yine birçok tür yalnızca tatlı sularda yaşar ve bunlardan bazıları fitotelmler (bitkiler tarafından tutulan su kütleleri), küçük su birikintileri ve hatta salyangoz kabuklarında biriken sular gibi geçici su kaynaklarında yaşamaya adapte olmuşlardır. Bazıları çöllerin sınır kesimleri boyunca yaşarlar. Bu çöl sakini türlerin altı yıla varan süreler boyunca kille tıkanmış deliklerin içerisinde yağmur yağıncaya kadar hareketsiz bir şekilde bekledikleri bilinmektedir (Warner, 1977; Ng ve diğ., 2008).
Yüksek organizasyonlu dekapodlarda yengeç benzeri formun ortaya çıkmasına yol açan evrimsel eğilim karkinizasyon olarak adlandırılır ve yalnızca Brachyura ve Anomura grubu üyelerinde görülür. Karkinizasyon, bu terimi ortaya çıkaran Borradaile (1916)’in tanımlamasıyla “doğanın bir yengecin evrilmesi için attığı pek çok adımdan biridir” [“one of the many attempts of Nature to evolve a crab” (Borradaile, 1916, s. 111)] ve açık bir şekilde başarılı olmuştur. Günümüzde Brachyura grubuna dahil türlerin sayısının diğer majör dekapod gruplarının herhangi birinde olduğundan daha fazla olması da karkinizasyonun bir getirisidir. Brachyura grubundaki yengeçler sık sık Anomura infratakımından keşiş yengeçleri ve porselen yengeçleri ile karıştırılırlar.
Genel olarak çoğu anomur yengeci açık bir şekilde görülebilen üç çift yürüme bacağı ile normal olarak abdomenin altına yerleşmiş ve dışarıdan görülemeyen, oldukça küçük son yürüme bacağı çiftine sahiptirler. Yine de görünüş zaman zaman yanıltıcı olabilir. Bazı Brachyura türlerinde son yürüme bacağı çifti Anomura’da olduğu gibi oldukça körelmiş ya da ortadan kalkmış olabilir. Yine bazı Anomura türleri oldukça fazla karkinize olmuş ve abdomenleri Brachyura’da olduğu gibi gövdelerinin altına katlanmış olabilir. Bu durumda uropodlarla donatılmış bir telsonun bulunuşu bu gibi türlerin Anomura grubunun üyeleri olduğunu gösterir (Ingle, 1996; Ng ve diğ., 2008).
Aşağıda yer alan, Brachyura’nın morfolojik özelliklerinin genel hatlarıyla tanımlandığı bölüm için Warner (1977), McLaughlin (1980), Ingle (1996) ve Brusca ve Brusca (2002)’nın çalışmaları referans alınmıştır.
Temel yengeç yapısı baş ve bazı torasik somitlerin kaynaşmasıyla şekillenmiş geniş bir sefalotoraks ve sıkı bir şekilde sefalotoraksın altına katlanmış ve oldukça körelmiş bir abdomenden oluşur. Gövde ve uzuvlar kalsifiye olmuş bir dış iskeletle örtülüdür. Bu dış iskelet sefalotoraksın dorsalinde yekpare bir kabuk şeklindeki karapası, ventralinde ise kaynaşarak sternumu şekillendiren bir seri plakayı yani torasik sternitleri meydana getirir. Karapas yüzeyindeki çeşitli çukurluklar, yükseltiler, karinalar ve oluklar iç kısımdaki kasların tutunduğu kalınlaşmış bölgelerin izleridir. Çoğunlukla gözle fark edilebilir belirginlikte olan bu izler karapası çeşitli bölgelere ayırır.
Ventral bölgede ağız, posteriyörde sternumun birinci segmentiyle, lateralde pterigostomiyan bölgelerle ve anteriyörde epistom ile çevrelenmiştir. Epistomun posteriyöründe endostom adında, ağız boşluğunun çatısını oluşturan damak benzeri bir bölge yer alır. Abdomen nispeten yassıdır ve sternumdaki sığ median çöküntünün içine oturur. Erişkin dişi yengeçlerde erkeklere göre genellikle daha geniştir ve tipik olarak 7 segmetten oluşur. Bu segmetlerin bazıları Brachyura içindeki bazı gruplarda değişen derecelerde birbirleriyle kaynaşmış olabilirler. Yengeçlerin ekstremiteleri standart eklemli krustase ekstremitesinin bir türevidir. Asıl olarak iki dallı yani çatallıdır (yarık ayak, çatal ayak) ve bazen dallardan biri yitirilmiş ve tek dallı bir yapı kazanılmış olabilir. Vücut ile birleşen bazal segment koksadır ve üzerinde lateral uzantılar yani epipodlar bulunabilir. Koksayı ikinci segment olan bazis takip eder. Bazis iki kola ayrılır; bir bazal pedunkül ve çok sayıda küçük segmentten oluşan kamçı şeklindeki dış kol yani ekzopod ve beş segmentten meydana gelmiş iç kol yani endopod. Bu beş segment vücuttan uzağa doğru sırasıyla işiyum, merus, karpus, propodus ve daktilustur . Sefalotoraksta gözler haricinde 13 çift uzuv bulunur; antenüller (birinci çift antenler), antenler (ikinci çift antenler), mandibüller, maksilüller, maksillalar, üç çift maksiliped ve beşinci çifti genellikle daha gelişmiş olan, kıskaçla biten ve keliped ismini alan beş çift pereiopod Abdomen ekstremiteleri yani pleopodlar ise körelmiş ve geniş abdomen segmentlerinin altına gizlenmiş vaziyettedir. Sadece erkeklerdeki birinci ve ikinci pleopod çifti nispeten gelişmiştir. Birinci çift gonopod ismini alır ve çiftleşme sırasında spermlerin dişiye transferini sağlar.
Kaynak : Selahattin Ünsal KARHAN
Biyoloji Anabilim Dalı
Hidrobiyoloji Programı
TÜRKİYE DENİZLERİ LİTTORAL YENGEÇLERİ
(CRUSTACEA, DECAPODA, BRACHYURA):
SİSTEMATİK, DAĞILIM VE HABİTAT TERCİHLERİ - BİTİRME TEZİ